آرامگاه کمال الملک | برجسته ترین نقاش چند سده اخیر ایران

آرامگاه کمال الملک بنایی است که در شهرستان نیشابور واقع در استان خراسان رضوی و در جوار آرامگاه عطار نیشابوری قرار دارد. وی از برجسته ترین نقاشان چند سده اخیر در ایران بود. با درناتریپ جهت آشنایی بیشتر  با آرامگاه محمد غفاری مشهور به کمال الملک و همچنین زندگینامه وی همراه باشید.

کمال الملک که بود؟

محمد غفاری مشهور به کمال الملک، از برجسته ترین نقاشان چند سده اخیر ایران بود که در خانواده ای سرشناس و هنرمند در روستای کله واقع در ۴۵ کیلومتری کاشان زاده شد. وی تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش گذراند و پس از آن، پدرش ابوتراب غفاری که همچون نیاکانش مشغول حرفه نقاشی بود، محمد را همراه برادر بزرگش به تهران فرستاد تا در مدرسه دارالفنون در رشته نقاشی ادامه تحصیل دهند.
محمد و برادرش صنیع الملک توانستند پس از سه سال گذراندن دوره تحصیلی در مدرسه دارالفنون به موفقیت های زیادی دست پیدا کنند. ناصرالدین شاه قاجر پس از بازدید مدرسه دارالفنون، تابلوهایی را مشاهده کرد که محمد غفاری از چهره اعتمادالسلطنه در مدرسه دارالفنون کشیده و این تصاویر ناصرالدین شاه را به گونه ای تحت تاثیر قرار داد که وی را در دربار خود استخدام نمود.

محمد غفاری از اولین تحصیل‌کردگان ایرانی در فرنگ و از افراد پرنفوذ دوره قاجار بود. محمد با خواهر مفتاح‌ الملک، یکی از مقامات دربار ازدواج کرد که ثمره این ازدواج یک دختر بنام نصرت و پسری بنام حسینعلی‌خان شد. وی در ابتدا لقب خان و سپس پیشخدمت مخصوص را دریافت نمود و پس از چندی تاثیر پذیری ناصرالدین شاه باعث شد که شاه به شاگردی وی در آمده که ابتدا به وی لقب نقاش باشی و سپس کمال الملک را به او داد. وی پس از ترور ناصرالدین شاه به خارج از کشور سفر کرد و مدتی را در پاریس، فلورانس و رم گذراند و در موزه‌ها به رونگاری از آثار نقاشانی چون رامبراند و تیسین پرداخت. سفر اروپا تأثیری مثبت در اسلوب کار و حتی طرز دید او گذاشت. کمال‌الملک در سال ۱۲۷۹ به دستور مظفرالدین‌شاه به ایران بازگشت و کار در دربار را ادامه داد ولی عملا نتوانست با خواسته های شاه جدید کنار بیاید. سپس به عراق رفت و چند سالی در آنجا ماند. سال‌های ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۳ خورشیدی پرده‌های «زرگر بغدادی» و «میدان کربلا» را نقاشی کرد. بازگشت وی به ایارن مصادف با انقلاب مشروطه بود. در این دوران کمال الملک با ترجمه مقالاتی چون برخی آثار ژان ژاک روسو و نویسندگان آزادی خواه فرانسه، به سهم خود با مردم همراه شد. در سال‌های بعد، مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه را بر عهده گرفت و در این مدرسه به پرورش شاگردانی همت گماشت که بعدها استادانی در مکتب او شدند.

او سرانجام در سال ۱۳۰۶ خورشیدی به دلیل اختلافاتی که با وزیران معارف بر سر استقلال مدرسه پیدا کرد از کار تدریس و شغل دولتی دست کشید و در سال ۱۳۰۷ به ملک شخصی خود در حسین‌آباد نیشابور کوچید. کمال‌الملک در آنجا بر اثر یک حادثه از یک چشم نابینا شد اما تا سال‌های آخر زندگی به نقاشی ادامه داد. در شرح این حادثه روایت‌های مختلفی نقل شده از جمله گفته شده که سالار معتمد گنجی، از خوانین منطقه و دوست کمال‌الملک، آجری را برای زدن یک کارگر حمام پرانده که به عینک و چشم کمال‌الملک آسیب رسانده‌است. قاسم غنی پس از این حادثه بر بالین کمال‌الملک حاضر شد. پس از آن کمال‌الملک، مدتی برای معالجه به تهران رفت. در مورد وی داستان هایی وجود دارد که خواسته رضا شاه پهلوی را جهت کشیدن تصویر وی نپذیرفت و همین باعث شئ که رضاشاه وی را به بیابان های شهر نیشابور تبعید کند. محمد غفاری (کمال‌الملک) سرانجام در ساعت ۱۴ روز یکشنبه ۲۷ مرداد ۱۳۱۹ خورشیدی بر اثر کهولت سن بیمار شد و در ۹۳ سالگی در منزل نوه دختری‌اش درگذشت. او وصیت کرده بود در باغ خودش واقع در حسین‌آباد دفن شود تا آرامگاه وی محل استراحت دوستان و دوستدارانش باشد، اما بنا به دلایلی وی را در نیشابور مجاور مزار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری به خاک سپردند.

آرامگاه کمال الملک

آرامگاه وی در باغی سرسبز و نزدیک به آرامگاه عطار نیشابوری قرار گرفته که طراح و مهندس آن، هوشنگ سیحون بوده است.

طراحی آرامگاه

این بنا در نقشه از دو مدول (پیمون) مربعی شکل تشکیل شده‌است که مستطیلی با تناسب ۱ بر ۲ را می‌سازند. اضلاع مربع در نما با یک قوس نیم دایره خود نمایی می‌کنند؛ حجم بنا از قوس‌هایی متقاطع که بر روی اقطار مربع زده شده‌اند پدید آمده که این فوس‌های متقاطع، «تاق‌های چهاربخش» را که در معماری سنتی ایران بسیار دیده شده‌اند را تداعی می‌کنند و احتمالا منبع الهام طراح نیز بوده‌است. طراح با بهره‌گیری خلاقانه از قوس و با پیچشی که در ایده کلی آن ایجاد کرده، به نتیجه‌ای ظاهراً متفاوت با هندسه‌ای پیچیده دست یافته‌ است. این طرح نوآورانه با به‌کارگیری سازه پوسته‌ای بتنی اجرا شده‌ است.

در بنای یادبود کمال الملک دو نوع قوس به شرح زیر دیده می‌شود. شش قوس نیم دایره نما که نسبت دهانه به ارتفاع آن‌ها ۱ به ۲/۱ است، چهار قوس متقاطع که بر روی اقطار دیده می‌شوند. همچنین در پایین قوس‌های اصلی نما از روبرو دو قوس کوتاه‌تر نیز وجود دارند که در واقع تلاقی قوس‌های متقاطع هستند. شاید بتوان گفت حجم کلی بنا از پوسته‌ای سه بعدی در فضا حاصل آمده‌است که در یک حرکت نرم دو نوع قوس یاد شده را به هم پیوند می‌دهند. این قوس‌ها و پوشش آن‌ها در بالا، اشکال هندسی مخروطی شکلی را به وجود آورده‌اند که ابتکاری هندسی بوده، اوج خلاقیت معماری را در بهره‌گیری از عناصر معماری سنتی ایران در ترکیبی جدید و موزون نشان می‌دهد. در این بنا نیز همانند آرامگاه خیام هندسه نقشی شایان توجه دارد و پیوند عمیق این بنا را با نظام معماری ایرانی برقرار کرده‌است.

تزیینات استفاده شده برای آرامگاه کمال الملک کاشی معرق است که نقوش آن‌ها بسیار هنرمندانه بر روی سطوح منحنی نما بکار گرفته شده‌اند و به سمت خط تقارن قوس‌ها این نقوش کوچک و کوچک‌تر میشوند. به گفته طراح، کاشی معرق، معماری کاشان یعنی محل زادگاه کمال الملک را یادآور می‌شود. نمای بنا و تزیینات و همچنین رنگ کاشی‌ها، هماهنگی فراوانی با آرامگاه عطار، که در کنار آن است، دارد؛ به گونه‌ای که شاید بازدیدکننده در نگاه نخست گمان کند که این بناها بخشی از هم هستند.

قبر وی یکپارچه و از جنس سنگ گرانیت و با بافت خشن است. در قسمت بالای سنگ که مرتفع و زاویه دار تراشیده شده‌ است، نقش برجسته‌ای از کمال الملک توسط شاگرد ایشان مرحوم استاد ابوالحسن صدیقی سنگ‌کاری گردیده‌ است.

چگونه به آنجا برویم؟

این بنا در خیابان عرفان یعنی بالاتر از مقبره خیام قرار دارد و برای رسیدن به آن باید خیابان عرفان را به سمت بالا ادامه دهید تا به آرامگاه وی برسید. همچنین در نظر داشته باشید که باید با سواری و تاکسی این مسیر رابروید، چرا که این قسمت اتوبوسی ندارد.

آدرس: ایران، استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور، خیابان عرفان، مقبره کمال الملک.