شهرستان کلات از شهرستان های استان خراسان رضوی می باشد. کلات توسط کوهستان های زنجیره ای طبیعی محاصره شده و یک ورودی و یک خروجی دارد و به همین دلیل به دژ خدایی آفرین شهرت یافته است. با درناتریپ همراه باشید.
جمعیت
شهرستان کلات در سال ۱۳۸۵، ۴۰٬۶۶۷ نفر جمعیت داشته است. جمعیت این شهرستان در سال ۱۳۹۰ به ۳۸۲۳۲ نفر رسیده که یکی از دلایل اصلی کاهش جمعیت آن مهاجرت ساکنان کلات برای پیدا کردن شغل به شهر های اطراف بوده است. بیشتر جمعیت این شهر را قومیت های ترک، کرد، و فارس دری و لک تشکیل می دهند.
موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی
این شهرستان در شمال شرقی ایران و خراسان قرار گرفته که از شمال بوسیله تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۰ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است؛ از جنوب به کوه هزار مسجد و مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود می شود. فاصله این شهر با مشهد ۱۴۵ کیلومتر، با جاده ای کوهستانی است.
این شهرستان در منطقه نیمه معتدل کوهستانی قرار دارد و دارای زمستان های سرد و تابستان های گرم و در مناطق پست دارای هوایی معتدل می باشد . بلندترین نقطه آن ۳۰۵۹ متر از سطح دریا در ارتفاعات هزار مسجد و پست ترین نقطه آن ۴۵۰ متر در محل خروجی رودخانه چهچه در مرز ترکمنستان است.
ویژگی های طبیعی
کلات در میان رشته کوه هزار مسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است. ارتفاع کلات از سطح دریا بالغ بر ۲۱۰۰ متر می باشد. باران های مستمر بهاری و پاییزی باعث سرسبزی دامنه ها و کوهپایه ها شده و گله داری و دامداری را در منطقه رونق داده است. رودخانه پرآب ارچنگان و ایده لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به‌شمار می روند. بزرگترین دره های عمیق ایران در منطقه روستای قله زو واقع می‌باشد.
پیشینه تاریخی
کلات در لغت به معنی آبادی و زیستگاهی بر فراز کوه است. نخستین بار نام کلات در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در داستان های حماسی فرود پسر سیاوش آمده است. در عصر سامانیان نیز کلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله ابوعلی سیمجور و فائق الخاصه بوده و از دوران سلجوقی نشانه هایی مانند بند نادر برجای مانده که اهمیت آن دشت را نشان می‌دهد. در دوران ایلخانان مغول کلات از اهمیت زیادی برخوردار بوده به طوری که تأسیسات دروازه ارغون شاه به دوران ایلخانی نسبت داده میشود. کلات در عصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت نمود آن چنان‌که در کتب تاریخی آمده‌است تیمور چهارده بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد. اما بیش از همه دوره‌ها، در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار گردید و دلیل آن را باید در دیواره‌های طبیعی و دروازه‌های قابل کنترل دانست که کلات به عنوان محل سکونت نادر و ذخایر ارزشمند وی انتخاب گردید. نادر شاه افشار در کلات دستور به ساخت بنای قصر خورشید را داد که در میانه‌های کار خود برای ساختن بناهای مختلف در کلات، توسط اطرافیانش کشته شد.
مناطق تاریخی کلات
مناطق تاریخی شهرستان کلات عبارت اند از:
- عمارت خورشید
- مسجد کبود گنبد
- دربند ارغونشاه
- حمام نادری
- بند نادری
- کتیبه نادری
- کوه فرود گرو
- غارهای دستکند یا به اصطلاح محلی خانه‌های گبری در روستای سررود
- سد زاوین
- منطقه گردشگری اولنگ
- طبیعت سرسبز و پیوسته زاوین سفلی، علیا و محمدآباد
جاذبه های گردشگری کلات نادری
کلات دارای جاذبه‌های بیشمار گردشگری طبیعی همچون آبشار ارتکند، آبشار قره سو، آبشار آبگرم، سد زاوین، روستای سررود، روستای بابارمضان، جنگل ارس هزار مسجد و سیستان، جنگل پسته خواجه و چندین جنگل پسته دیگر و آثار تاریخی می‌باشد. تنها مجتمع گردشگری کلات، مجتمع تفریحی، اقامتی و گردشگری باغ بهشت در روستای سررود می‌باشد که به عنوان منطقه نمونه گردشگری به ثبت رسیده‌است.
لباس محلی کلات نادری
پوشش و لباس محلی کردهای منطقه ی لایین و کلات شبیه لباس اقوام ترکمن بوده و کاملا متفاوت از لباس سایر کردهای خراسان (قوچان، شیروان، چناران و … ) است. علت این امر می تواند نزدیکی این منطقه به مناطق ترکمن نشین آن سوی مرز و طبعا تاثیر آن در طول تاریخ حضور کردها و همچنین وجود حصاری به نام هزارمسجد (رشته کوه هزارمسجد که بین قوچان، چناران و مشهد از یک طرف و کلات و لایین و درگز از طرف دیگر قرار دارد) باشد که بین آنها و سایر کردهای خراسان فاصله انداخته است. زنان کلات نادری لباس‌های ابریشمی می‌پوشند، این مسئله دلیل هم دارد، گفته میشود که از جمله صنایع رایج در منطقه کلات نادری، پرورش کرم ابریشم است. به طوریکه هنوز هم تعدادی از زنان در چندین روستای کُردنشین شهرستان، از جمله در دو روستای «زاوین» و «آغداش» به بافت پارچه و لباس از ابریشم در دو شکل ساده و منقوش یا در اصطلاح محلی «پیکامدار» اشتغال دارند.
ابریشم‌های قرمز رنگ. لباس‌هایی که حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند و جشن‌های باشکوهی می‌سازند. دختران کرمانجی شال‌های تک رنگ مشکی می‌پوشند، شلوارهای بنفش که ساق پاهای رنگی دارند. متاهل‌ها شال قرمز و مشکی با هم بر سر می‌کنند و نوعروسان یک چادر شب زرد یا سبز بر سر می‌اندازند. زنان مسن اما لباس‌های تیره تر، کت کوتاه و لباس‌های ساده بر تن می‌کنند. حدود ۲۰ روستای کلات نادری کُردهای کُرمانج از طایفه صوفیانلو هستند. این مردمان دارای آداب و رسوم، باورها و فرهنگ خاص خود هستند.
کاخ خورشید
کاخ کلات(کاخ خورشید) در سال ۱۱۵۱ هـ. ق، به دستور نادرشاه جهت اقامت و خزانه برای جواهرات و غنایم درکلات ساخته شده‌است. کلات به معنی قلعه و برج و بارو است.
این بنا مربوط به سال‌های آغازین به قدرت رسیدن نادرشاه افشار می‌باشد. عملیات ساخت کاخ در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال‌های حیات نادرشاه یعنی سال ۱۱۶۰ هجری قمری در دست ساخت بوده‌است. زیرا کتیبه ثلث بسیار زیبای «سوره نباء» که در قسمت دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد.
کاخ کلات یا کاخ خورشید یا عمارت خورشید بنایی مربوط به از سدهٔ ۷ تا ۱۳ ه.ق است و در کلات، داخل شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شماره ثبت ۳۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
مسجد کبود گنبد
مسجد کبود گنبد، یا مسجد جامع بنای مذهبی است که مورد احترام و توجه اقوام مختلف در طول تاریخ شهرستان کلات نادر بوده‌است و به همین علت، کاملترین هنر هنرمندان در خدمت معماری و تزئین نقوش این بنا بکار رفته‌است.
این مسجد چهار ایوانه، دارای گنبدی دو پوشه و نیلگون، صحن و طاق می‌باشد و ساقه گنبد استوانه‌ای شکل و فضای زیر گنبد یک هشت ضلعی منظم است و طول هر ضلع آن حدود ۴ متر می‌باشد. صحن مسجد مستطیل شکل با عرض ۱۹ متر و طول ۲۷ متر است. استفاده از کاشی هفت رنگ، مهم‌ترین عامل تزئین در بنای مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادربوده، که با استفاده از نقوش اسلیمی و گل و بوته در لچکی‌های بالای ایوان و رواق‌ها به کار رفته‌است.
بنای اصلی مسجد را از کارهای دوره سلجوقی می‌دانند که نادرشاه افشار نیز به نوبه خود، بیوتات و ایوان‌های اطراف آن را ساخته‌است. در اطراف پیشخوان مدخل مسجد، کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق مربوط به دوره قاجار نصب شده‌است که حکایت از تعمیر مسجد در این دوره توسط یلنگ توش خان ابن فتحعلی، حاکم کلات به سال ۱۲۵۰ هجری قمری است.
دربند ارغونشاه
دربند ارغونشاه، تنگه‌ای است به نام دربند کلات که ورودی اولیه به شهرستان کلات از این مکان انجام می‌گرفته‌است .
دربند ارغونشاه پلی آجری و همچنین برج‌های دیده بانی در اطراف آن مستقر است. این پل آجری دارای سه دهانه می‌باشد و در گذشته ورود و خروج افراد توسط برج دیده بانی قابل کنترل بوده‌است.
مجدالاسلام کرمانی در سفرنامه خود در باره این دروازه می‌نویسد: در تنگ‌ترین نقطه مدخل دره، در سی متر دورتر نبشته سنگی دیده میشود و پلی نیز با سه دهانه به پهنای۵/۲ و ۵/۳ و ۲ متر وجود دارد. روی پل آشیانه‌های برای پاسداران ساخته بودند و مردم به‌وسیله گذرنامه‌های حاکم و فرمانده سپاهیان از آنجا عبور می‌کردند.
در قسمت راست دروازه و در سینه کوه کتیبه حجاری شده به دستور نادرشاه افشار و به تاریخ ۱۱۵۵ هجری قمری و با خط نستعلیق و در۲۴ بیت و در ارتفاع ۱۵ متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد.
مضمون شعر در مدح خدا و پیامبر اسلام و نادرشاه است.بیت اول فارسی و مابقی به زبان ترکی است.
حمام نادری
حمام نادری، بر روی پایه‌های تخریب شده غرفه‌های ضلع شمال غربی مسجد کبود گنبد شهرستان کلات نادر ساخته شده و مربوط به دوران حکومت نادر شاه افشار است.
ورودی این حمام از طرف غربی خارج مسجد کبود گنبد بوده و هدف این بوده که افراد پس از طهارت به فضای مسجد وارد شوند. این حمام دارای سرحمام، خزانه، سردخانه و گرمخانه بوده و اکنون جزئی از مجموعه مسجد کبود گنبد به حساب می‌آید. آب انبار این بنا در مجاورت ضلع شمالی مسجد قرار دارد و هدف تأمین آب مورد نیاز اهالی ساکن در کبود گنبد بوده است.
این آب پس از آبشار قره‌سو و از عبور از باغ عمارت خورشید وارد این آب انبار شده و مسجد و برخی از منازل اطراف، از این آب استفاده می‌کردند.
بند نادری
بند نادری، سدی آجری، در انتهای جلگه شهرستان کلات استان خراسان رضوی در شمال شرقی ایران است.
این بند در حدود ۴ کیلومتر پایین‌تر از شهر کلات به سمت روستای سیرزار، نفطه و خلج و ر و به روی رودخانه ژرف‌رود ساخته شده‌است. ارتفاع این بنا از کف رودخانه ۷۰ متر است به نحوی که هر قدر از کف رودخانه به طرف بالا ادامه می‌یابد بر عرض بند افزوده میشود.
در نما و پوشش این بند از آجرهای قرمز رنگ استفاده شده‌است. دیوار سد دارای حالت نیم دایره و شبیه سدهای هلالی با فرورفتگی بسیار کم می‌باشد. این بند دارای سه دهانه عمودی به فواصل مختلف می‌باشد که دو دهانه زیرین برای کاهش فشار آب و دهانه سوم که در قسمت بالا است به منظور تقسیم آب تعبیه شده‌است.
اهالی کلات این سد را به نادرشاه افشار نسبت می‌دهند اما بعضی از محققین، ساختمان آن را از آثار الغ بیگ فرزند شاهرخ گورکانی می‌دانند. اما به نظر مهدی بامدادی در کتاب آثار تاریخی کلات و سرخس، بنای سد را مربوط به سلجوقیان و بالاخص سلطان سنجر سلجوقی می‌داند.
آبشار قره سو
آبشار قره سو ده کیلومتر با کاخ خورشید فاصله دارد و گفته می شود به دلیل نامناسب بودن آب کاخ نادرشاه دستور داده بود که آب آن را به نحوی به کاخ منتقل کنند. ان ها یک شبکه مهندسی شده و خارق العاده طراحی کردند که به وسیله لوله های سفالی به قطر ۵۰ سانتی متر آب را به کاخ منتقل می کردند. امروز بقایای این لوله ها قابل مشاهده است.
آبشارهای قره سو در فاصله ده کیلومتری جنوب غربی شهرستان کلات نادری با ارتفاع حدود ۱۱۹۰ متر از سطح دریا واقع شده اند. قره سو یکی از مهم ترین آبشارهای این استان به شمار می آید. بر دیوارهای دره نردبان های فلزی نصب شده تا مسیر رفت وآمد به آبشار را برای گردشگران آسان تر سازند. شما باید هشت نردبان را طی کنید تا به سرچشمه این ابشار زیبا برسید. قره سو واژه ای است ترکی و به معنی “آب سیاه” است و چون بستر و کف رودخانه را سنگ های سیاه پوشانده، وقتی آب روی آنها حرکت می کند، مسیر رودخانه سیاه دیده می شود.
آبشار ارتکند
آبشار ارتکند، یکی از مناطق بکر و ییلاقی شهرستان کلات نادر، در استان خراسان رضوی به شمار می رود. این مکان تفریحی، مجموعه ای از کوه، رودخانه، جنگل و آبشار است که طبیعت چشم نواز آن، مورد توجه گردشگران ایرانی و خارجی می‌باشد.
آبشار ارتکند در جاده کلات نادری و حدود چهل کیلومتر مانده به شهرستان کلات، در منطقه روستای قطعه نو کلات، واقع شده است. برای رسیدن به این آبشار زیبا، ابتدا بایستی از روستای سررود که در فاصله هفت کیلومتری از جاده اصلی قرار دارد، گذر کرد. این روستا دارای آب و هوای خشک بوده و کوه های تک خانه در ۸ کیلومتری غرب و سرشاو در ۳ کیلومتری شمال شرق این آبادی واقع شده اند. بعد از روستا، جاده ای فرعی و خاکی وجود دارد که بعد از دو ساعت راهپیمایی، می توان به این آبشار رسید. با توجه به زیبایی و شلوغی توصیه میشود در صبح زود حرکت خود را آغاز کنید . بهتر است در ساعات آغازین صبح به اردوگاه بروید وگر نه ممکن است با کمبود جا و مشکلاتی از این قبیل دست و پنجه نرم کنید.
مسیر دسترسی
از مشهد یک جاده آسفالته دوطرفه که البته گردنه‌های زیادی دارد و مستلزم دقت در رانندگی است، شما را به کلات نادری می‌رساند. اگر خودروی شخصی ندارید، باید به میدان «بار نوغان» در شمال مشهد بروید. در آنجا از هنگام طلوع آفتاب تا غروب آفتاب اتوبوس و خودروهای سواری مسافران را به کلات می‌رسانند. مدت زمان این سفر با خودروی سواری حدود ۲٫۵ ساعت و با اتوبوس بین سه تا چهار ساعت است. جاده مشهد – کلات یکی از زیباترین جاده‌های استان خراسان رضوی است.
تصاویر کلات نادری
عکاس : رسول عزیزی
