شاه نعمت الله ولی یا سید نورالدین نعمت‌الله بن محمد بن کمال‌الدین یحیی کوه بنانی کرمانی، معروف به سید نورالدین شاه نعمت‌الله ولی ماهانی کرمانی، صوفی بزرگ و فیلسوف ایرانی که سلسله نعمت اللهی منسوب به اوست. شاه نعمت الله ولی از عرفای سدهٔ هشتم و نهم هجری که طریقتی جدید در تصوف ایجاد کرد و پیروان سایر طریقت‌ها را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. او از جمله شعرای صوفی ایران و قطب دراویش نعمت اللهی است. او در طریقهٔ تصوف مؤسس سلسلهٔ مشهور نعمت اللهی است و در راه طریقت و سیر و سلوک مقامی بلند داشته، مقبره «شاه نعمت الله ولی» در شهر ماهان نزدیکی شهر کرمان قرار دارد. یکی از توریستی‌ترین مناطق ایران شاید همین مقبره شاه نعمت الله است.
برای آشنایی بیشتر با آرامگاه و زندگینامه‌ی شاه نعمت الله ولی با درناتریپ همراه باشید.
آشنایی با شاه نعمت الله ولی
شاه نعمت‌الله ولی در سال ۸۳۲ و به قولی ۸۳۴ ه.ق در شهر کرمان درگذشت و در ماهان در میان باغی مدفون شد. هسته اولیه این بنا گنبدی منفرد بود که در سال ۸۴۰ ه.ق و به دستور «احمدشاه دکنی» ساخته شد و به‌تدریج گسترش یافت.
حمید فرزام در کتاب «تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت‌الله ولی» نوشته:
نخستین کسی که فرمان داد گنبد و بارگاهی رفیع و مجلل بر مرقد شاه ولی بنا کنند، سلطان احمد شاه بهمنی پادشاه دکن هندوستان بود که از مریدان و هواداران خاص او به‌شمار می‌رفت. کتیبه کهن و تاریخی بسیار گرانبهای سر در مزار شاه نعمت الله ولی که یادگار اخلاص و ارادت بی شائبه سلطان احمد شاه و فرزند او به آن عارف بزرگ نامی است، هنوز هم پس از پنج و نیم قرن زینت بخش آستان شاه ولی است.
معماری آرامگاه شاه نعمت الله
این بنا که امروزه ۳۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد، از بناهای تاریخی مربوط به دوره‌ی صفوی است. در آغاز به شکل یک تک بنا با گنبدی بلند بر فراز فضایی چهار گوش درون باغ بزرگی بودهو در نمای بیرونی خود از تزئینات نماسازی و کاشیکاری بهره‌مند بوده‌است. در دوره‌های بعدی بناهای دیگری در کنار آن ساخته شد. عمارت تاریخی مرقد شاه نعمت‌الله ولی، صحن‌ها و رواق‌های پیرامون آن نزدیک به شش هزار متر مربع گستردگی و این عمارت آمیخته‌ای هنر معماری شش سده اخیر است.
بنا و باغ آرامگاه از دو طرف به خیابان منتهی می‌شود. در جاده عمومی که در گذشته از میان شهر عبور می‌کرده جلوخان وسیعی در سمت چپ دیده می‌شود. این جلوخان به شکل نیم دایره است و نزدیک به ۳ متر از کف جاده ارتفاع دارد. این جاده در واقع رودخانه قصبه و یاگذرگاه دو رودخانه است و برای جلوگیری از خطر رودخانه این جلوخان مرتفع را ساخته‌اند. در وسط این جلوخان حوضی دیده می‌شود و درخت چنار کهنسالی نیز در سمپ چپ جلوخان قرار دارد. دو طرف رودخانه یا همان جاده به دیوار مزار و دیوار خانه متصدی محدود می‌شوند. این قسمت‌ها را به وسیله دو طاق نما مسدود کرده‌اند؛ بنابراین آب از سردر داخل فضا می‌شده و تا ۱ متر در آن بالا می‌آمده‌است. در گذشته فشار آب طاق نما را کنده ولی صدمه ای به مزار نرسیده‌است.
بر جلوخان دو مناره مرتفع دیده می‌شود که در زمان محمد شاه قاجار و پس از او ساخته شده‌اند و از بلندترین مناره‌های مساجد ایران به‌شمار می‌روند. سه حیاط و ساختمان‌های اطراف شمای کلی آرامگاه را تشکیل می‌دهند و هر یک از حیاط‌ها یک حوض و تعدادی درخت دارد.
آرامگاه شاه نعمت الله ولی
بقعه شاه نعمت الله ولی تاق گنبدی و آراسته به نقاشی‌های روی گچ است. در اینجا سنگ قبر از مرمری قرار دارد که روی آن آیه تطهیر و اطراف آن نام دوازده امام نگاشته شده‌است. در سویه جنوب غربی رواق پشت حرم فضای کوچکی قرار دارد که نعمت الله ولی دست کم یک چله (چهل شبانه روز) را در آن سپری کرده و در این مدت به پرستش و نیایش و عبادت می‌پرداخته و این مکان احتمالاً پیش از عصر صفویه ساخته شده است.
چله خانه
در جنوب غربی بقعه و در عرض تالار بزرگ از سمت در ورودی به سوی گنبدخانه، اتاقی بسیار کوچک با طاق کوتاه دیده می‌شود که می‌گویند روزگاری چله خانه شاه نعمت‌الله ولی بوده‌است. شواهد موجود ساخت این بنا را به پیش از عصر صفویه نسبت می‌دهند و گویی در ساخت و سازهای بعدی آن را به خوبی حفظ کرده‌اند. گوناگونی رنگ‌های به کار رفته در تزیینات نشانه‌هایی از دوران پس از تیموریان را دارند.
البته برخی هم بر این باورند که این قسمت باقی مانده بنایی است که به مرور زمان به رواق الحاق شده‌است. این بنا از قدیمی‌ترین بخش‌های مجموعه به‌شمار می‌رود و سقف آن به شکل کلاه صوفیان و دارای ۱۲ ترک است. بر روی در و دیوار این قسمت، آیات، احادیث و اشعاری به رنگ‌های سفید و آبی و قرمز با مضامینی در وصف جایگاه حضرت علی و ائمه (ع)، وصف شاه نعمت‌الله ولی و توصیف شهر ماهان دیده می‌شود.
این بنا از چندین صحن تشکیل شده‌است شامل صحن‌های اتابکی، وکیل الملکی، حسینیه، میرداماد و بیگلربیگی. صحن میرداماد که به صحن شاه عباسی نیز خوانده می‌شود، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد.
رواق شاه عباسی (دارالحفاظ)
بنای دارالحفاظ از قسمت‌های قابل توجه این مجموعه است که قدمت ساختمان آن بر اساس کتیبه موجود به زمان شاه عباس اول بازمی‌گردد و به همین مناسبت به رواق شاه عباسی شهرت دارد. این رواق در زمان حکومت بیک تاش خان ساخته شده و طول آن ۳۳، عرض آن ۹۹ و ارتفاع آن ۱۴ متر است.
در ضلع جنوب شرقی این بنا دو سنگ قبر صندوقی شکل به چشم می‌خورد که یکی به آغاخاتون (همسر خلیل بیک افشار) و دیگری به بیک تاش (فرزند ولی خان) تعلق دارد. می‌گویند درهای این مقبره کاری از علیشاه نجار هستند.
دو در ورودی داخل دارالحفاظ وجود دارد که یکی به حرم و دیگری به صحن شاه عباسی (میرداماد) راه دارد. بر بدنه شمالی سردر ورودی حرم، داخل رواق شاه عباسی، سنگ زیبایی مزین به نام دوازده امام قرار دارد که شخصی به نام قطب الدین آن را نذر سید کرده‌است.
بر بالای این مدخل کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی دیده می‌شود که نام احمد شاه و تاریخ ساختمان حرم را در خود دارد. این کتیبه به این صورت خوانده می‌شود: شهاب الملک و الدنیا و الدین… احمدشاه ابوالمفازی و تاریخ اتمام ۸۴۰ ه.ق کتیبه دیگری نیز در این قسمت وجود دارد که شامل اشعار عارفانه ای در مدح شاه و به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی‌های آبی است.
بر بالای طاق ورودی و دور تا دور رواق کتیبه گچ بری شده و زیبایی به خط ثلث بر زمینه زرد رنگ جلب توجه می‌کند که آیاتی از سوره توبه را دربردارد.
صحن میرداماد (شاه عباسی)
در پشت بنای دارالحفاظ صحن دلباز و مصفای میرداماد قرار دارد. ابعاد این صحن ۲۴ در ۳۱٫۵ متر است و حوضی مرمری به نام کوثر با ابعاد ۵٫۶ در ۳ متر در میان آن قرار دارد که متعلق به دوران شاه عباس اول است. صحن میرداماد به صحن شاه عباسی نیز شهرت دارد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار بازسازی شده‌است. در شرق این صحن سردر مقرنس کاری شده دارالحفاظ خودنمایی می‌کند که روی آن شعری به خط ثلث سفید بر زمینه آبی دیده می‌شود.
صحن وکیل الملک
صحن وکیل‌الملک از یادگارهای محمد اسماعیل خان نوری وکیل الملک حاکم کرمان است.
صحن حسینیه
این صحن مناره‌هایی بلند دارد که ارتفاع آنها ۴۲ متر عنوان شده‌است. زمان ساخت این صحن به دوره محمدشاه قاجار بازمی‌گردد و بانی ساخت آن عبدالحمید میرزا (شاهزاده قاجار و حاکم کرمان) و معمار آن شخصی به نام استادرضا بود. در ضلع غربی این صحن فضای وسیعی با ابعاد ۲۳ در ۴۵٫۷ متر وجود دارد. سردری چشم نواز با دو مناره آجری مزین به کاشی کاری، مقرنس کاری و خطوط بنایی بخش‌های تماشایی این صحن اند و ایوان‌ها و تعدادی اتاق نیز گرداگرد آن شکل گرفته‌اند. این صحن به وسیله یک پل به خانه بیگلر بیگی (مشهور به خانه متولی باشی) ارتباط داشته که در جریان سیل سال ۱۳۱۱ ه.ق از بین رفته‌است. به همین دلیل برخی این صحن را با عنوان بیگلربیگی نیز می‌شناسند. خانه مذکور بین سال‌های ۱۲۵۰ و ۱۲۶۰ هجری قمری در زمان حکومت محمد شاه قاجار ساخته شده‌است و از سال ۱۳۹۲ به عنوان هتل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
صحن اتابکی
صحن اتابکی در زمان علی اصغر خان اتابک صدراعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایی او تازه‌ترین صحنی است که بنا نهاده شده‌است. ورودی امروزی آن از سمت شرق است که به صحن اتابکی و از آنجا به صحن وکیل الملکی که به رواق‌های دوره قاجاریه و گنبدخانه و رواق شاه عباسی و صحن حسینیه دسترسی دارد منتهی می‌گردد.
مناره‌ها
چهار مناره کاشی کاری شده در برگیرنده کتیبه‌های شیعی هستند. پیش از مرمت برای تزیین دور تا دور مناره هشت ضلعی از کلمه علی (ع) استفاده شده بود؛ اما کتیبه‌های امروزی کمی با گذشته تفاوت دارند. در بخش بالایی هر سمت از مناره کلمه «الله» دیده می‌شود و قسمت اول شهادتین «لا اله الا الله» در زیر آن تکرار شده‌است. کلمه «علی» نیز چهار بار به صورت الگوی در هم پیچیده نوشته شده‌است. تکرار این شیوه در دور تا دور هشت ضلعی جلوه جالب توجهی دارد. در اینجا تلفیق ستایش الله و تحسین علی (ع) را شاهد هستیم و از چیدمان کتیبه این گونه برداشت می‌شود که هر کس به علی ایمان بیاورد به عشق خدا می‌رسد. در ساخت درهای آستانه که احتمالاً در هندوستان ساخته شده‌اند، از نقوش هندسی خاتم کاری شده، قطعاتی از عاج فیل بهره گرفته شده است. بیشترین توسعه این مجموعه در دوران قاجاریه انجام شده‌است. معماران آن استاد کمال الدین حسین و بانی آن بکتاش خان (رواق و صحن میرداماد)، استاد رضاً و بانی آن عبدالحمید میرزاً (صحن حسینیه) هستند. صحن وکیل الملکی و رواق‌ها به دستور وکیل‌الملک اول و دوم در سال‌های ۱۲۸۵ ه.ق بناگردیده‌است، پس از زمین لرزه ۱۳۶۰ کرمان بخشی از قسمت بالایی گنبد آستانه فرو ریخت و شکاف‌هایی در آن پدیدار شد که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان بازسازی شد.
موزه
در بخش زیرین دالان ورودی موزه ای قرار دارد که در آن اشیای ارزشمند و مرتبط با فرهنگ تصوف نگهداری می‌شوند. ساختمان موزه به عمارت یا سردر امیریه شهرت دارد و از گچ و آجر در ساخت آن استفاده شده‌است. بنا حدود ۱۳۰ سال قدمت دارد و آن را به سبک معماری قاجار در زمان ناصرالدین شاه ساخته‌اند. زمانی این عمارت محل تجمع صوفیان و درویشان بود و در سال ۱۳۵۷ پس از مرمت و بازسازی به موزه آستانه بدل شد.
در این موزه آثار متنوعی دیده می‌شوند که نیکوکاران آنها را اهدا کرده‌اند. از جمله این اشیا و آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کشکول‌های آراسته به خط و نقش: این آثار برجسته‌ترین نشانه دراویش محسوب می‌شوند. این کشکول‌ها ظروف کوچکی هستند که دراویش و صوفیان آنها را در دست می‌گیرند و با زنجیری به شانه آویزان می‌کنند. کشکول بزرگی از آلیاژ برنج و ساخته دست هنرمندان اصفهانی مهم‌ترین کشکول این موزه است که نماد کشکول شاه نعمت‌الله ولی و سایر درویشان به‌شمار می‌رود.
تبرزین‌های تراشیده شده: تبرهای کوچکی که دراویش بر دوش حمل می‌کردند.
پته شال‌های سوزن‌دوزی شده: یکی از زیباترین و باارزش‌ترین آنها پته‌ای است که سال‌ها قبر شاه نعمت‌الله ولی را می‌پوشاند. این شال توسط ۹ تا ۱۲ زن در مدت سه سال برای پوشش قبر دوخته شد و و ابعاد آن ۴۰۵ در ۲۶۵ سانتیمتر است.
صفحات قرآن: دو صفحه از یک قرآن که به خط کوفی نوشته شده‌اند و سبک نگارش آن، قدمتش را بیش از هشتصد سال نشان می‌دهد.
سایر اشیا: شمشیرهای مرصع (جواهرنشان) با جلد چرمی، سپرهایی از پوست کرگدن و فولاد، کتاب‌های خطی با چاپ‌های سنگی، دو عدد رحل قرآنی ساخت هند و چندین تمثال متعلق به حضرت محمد (ص) و ائمه اطهار (ع)، ظروف چینی و بلور و…
دیگر مقبره‌ها
در سمت جنوب غربی دالان ورودی و در صحن وکیل الملکی بقعه امیرنظام گروسی به چشم می‌خورد. وی که چهره نامدار دوره قاجار بود هم در سیاست شهرت داشت و هم هنرمندی ارزنده به ویژه در خطاطی محسوب می‌شد. وی که در اواخر عمرش والی کرمان و بلوچستان بود و در پنجم رمضان ۱۳۱۷ هجری قمری در گذشت. او را بنا بر وصیت خودش در بقعه‌ای که خود در محوطه آرامگاه شاه نعمت الله ولی ساخته بود، دفن کردند.
در پشت ضلع شرقی حرم و در میان یک رواق، سنگ قبر شاه خلیل‌الله ثانی (نوه شاه نعمت الله ولی) دیده می‌شود.