گنبد سلطانیه زنجان

گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دراد و یکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است.

این گنبد در حد فاصل سال‌های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است.

پیشنهاد درناتریپ به گردشگران این است که در سفر به استان زنجان بازدید از این بنای با ارزش را از دست ندهند،چرا که این بنا بزرگترین گنبد آجری در جهان است.

گنبد سلطانیه

این بنای تاریخی و معروف از بناهای باشکوه و عظیم در معماری جهان اسلام به شمار می‌رود. این بنا در جنوب شرقی زنجان در شهر امروزی سلطانیه یکی از مهمترین و ارزشمندترین بناهای آرامگاهی جهان است. این بنا پس از گنبد ایاصوفیه در ترکیه و کلیسای سنت مارک یا سانتاماریا دلفیوره ایتالیا سومین بنای عظیم گنبدی جهان شمرده می‌شود و در عین حال بزرگترین و مشهورترین بنای آرامگاهی بجا مانده از ۷۰۰ سال پیش است و از نظر حجم و شکل معماری و تزئینات وابسته به آن از اهمیت بالایی برخوردار و در نوع خود بی نظیر از شاهکارهای هنر معماری ایران است. بدین سبب نویسندگان و جهانگردان بسیاری را به سوی خود توجه داده است.

ساخت این بنا نقطه عطفی در تاریخ هنر معماری ایران محسوب می‌شود، معماری گنبد سلطانیه رابطه ای بسیار گسترده و بس تنگاتنگ با معماری گذشته ایران دارد. این بنا در محوطه یا ارگی قرار گرفته که ۱۳ هکتار وسعت دارد و به اعتقاد بیشتر کارشناسان این ارگ بزرگ ترین ارگ های ساخته شده در ایران است.

سلطانیه دارای زمین بس فشرده و یکپارچه و متشکل از مواد آهکی و خاک رس و خرده سنگهای ریز است و این ویژگی سبب شده که اساس بنای گنبد سلطانیه محکم و سفت و فشرده باشد و در برابر عناصر جوی مخرب و جابجایی زمین مقاومت کند.

این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد ۱۶۰ سانتی‌متر و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتی‌متر است.

سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر کرده است.

در فضای گنبدخانه، ۸ جرز سنگین با عرض ۷۸/۶ متر قرار دارد که وزن ۱۶۰۰ تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع و بار وارده بر آن ۲۰۰ تن محاسبه شده است.

در زوایای اضلاع ۸ ضلعی در طبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه، هشت مناره تعبیه شده است. وجود این مناره‌ها، یکی از عناصری است که در حل مسایل استاتیکی نقش موثری داشته و نیروهای فشاری این عناصر، نیروهای رانشی گنبد را خنثی کرده و آنها را به جرز و پی منتقل می‌کنند.

دومین فضای آرامگاه اولجایتو، فضای تربتخانه است که به شکل مستطیل با طول ضلع ۶۰/۱۷ متر و عرض ۸/۷ متر و با ارتفاع ۱۶ متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است.

سردابه سومین فضای آرامگاه است که ورودی آن در ایوان جنوبی تربتخانه قرار دارد. در وسط آن محل قبر و در طرفین آن دو فضای کوچک وجود دارد.

این بنای ۱۶۰۰ تنی در ۷۰۰ سال گذشته تنها ۲ تا ۸ سانتی‌متر نشست داشته است. در حالی که ضخامت پی بنا فقط نیم متر است و تنها در قسمت شمالی بنا به ۵/۱ متر می‌رسد.

گنبد و شهر سلطانیه در سال ۲۰۰۵ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

پیشینه تاریخی سلطانیه

این شهر از کهنترین زمانها از جمله پیش از زمان ایلخانان مغول مورد توجه اقوام گوناگون قرار گرفته و شواهد باستان شناسی حاکی است که دشت سلطانیه از هزاره پنجم پیش از میلاد مسکونی بوده و سفالهای بدست آمده از تپه نور در جنوب شرقی شهر قدیم سلطانیه روشنگر این مطلب است.

در متون از سلطانیه به نام “نیز آگامپی”یاد شده و آن را  چراگاه ایلخی سلاطین قدیم ایران دانسته‌اند. و نام سلطانیه را شرویاز گفته اند و کهن‌ترین متنی که نام شرویاز در آن دیده شده،سلجوقنامه ظهیرالدین نیشابوری (متوفی به ۵۸۲ ه.ق) است.

مستوفی درباره مکان شهر سلطانیه در تاریخ گزیده محل این شهر را در جایی می داند که مغولان به آن قنقوراولانگ می گفتند و اولانگ را مرتع و چمن می نامند. نویسندگان دیگر درباره پیشینه سلطانیه موارد دیگری را یاد کرده‌اند، ازجمله شاردن اروپایی از آن به عنوان بلاد باستانی پارتها یاد می‌کند.

پس از ورود مغولان به ایران (٧١۶ ه. ق) و انتخاب سلطانیه برای پایتختی توسط مقتدر ترین سلطان ایلخانی(٧٠۴ ه. ق) این شهر از رونق و اعتبار ویژه برخوردار شد. در زمان اولجایتو فعالیتها و اقدامات عمرانی و آبادانی گسترش یافت، چراکه او ناگزیر بود اقتدار مادی و معنوی حکومت خویش را به‌نحوی به جهانیان عرضه دارد و به همین دلیل به دنبال برآوردن آرزوی غازان خان، اساس پایتختی سلطانیه را بنا نهاد.

تزئینات معماری گنبد سلطانیه زنجان

گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچ‌بری، کاشی‌کاری، کتیبه‌نویسی، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی، در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است.

تزیینات گچ‌بری در سقف ایوان‌های ۲۴ گانه طبقه دوم بنا، از زیباترین نمونه‌های گچ‌بری در بناهای اسلامی به شمار می‌آید.

در این آرامگاه، برای نخستین‌بار در تاریخ معماری اسلامی، در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی‌کاری استفاده شده است. البته تزیینات در این بنا دو لایه بوده و درباره این پدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است.

بطور کلی،این بنای عظیم و باشکوه با تزیینات کم نظیرش دو دوره را مطرح می سازد که هریک از این دوره دارای خصوصیات تزئینی خاص خود می‌باشد.

دوره اول:احتمالاً مجموعه تزئینات دوره نخست که بیشتر شامل کاشیکاری و معقلی است مربوط به طرح انتقال پیکرهای مطهر امامان اول و سوم شیعیان بوده که این تزیینات محتوی طرح های هندسی، خطوط کوفی بنایی و مشبک با کاشی های فیروزه ای و طلایی و لاجوردی است.اغلب سطوح دیوار،با آجر زرد کمرنگ به طور معمولی چیده شده و در آن تزیینات معقلی با طرح‌های مورب پوشیده شده است.در این طرح ها که به خط کوفی بنایی با ترکیب کاشی و آجر است کلمات الله، محمد و علی و نیز سبحان الله نوشته شده و در ضمن در یکسری تقسیم‌بندی‌های هندسی با ایجاد فرم های متنوع،بعضی از شعارهای اسلامی مانند لا اله الا الله و محمد رسول الله به خط بنایی به چشم می‌خورد.در این طرح‌ها،از کاشی‌های فیروزه‌ای به ابعاد ۵×۵ سانتیمتر در لابه لای آجرها استفاده شده است.

این نوع تزئین در چهاردهانه بر محورهای فرعی از کف تا ارتفاع ۷ متری بکار رفته است.در دهانه های اصلی تزئینات مفصل‌تر و شامل طرح های هندسی و آجرهای تراش خورده و باریکه های سفالی لعاب دار به رنگ آبی و فیروزه ای و یا بدون لعاب است که به اشکال زیبایی تراشیده شده و در وسط بعضی از این طرح های هندسی، اسامی مقدسی چون محمد و علی به طرز زیبایی تکرار شده است.همچنین به نظر می‌رسد که گچ‌بری‌های زیبا و دلفریب ایوان های بیرونی نیز در دوره اول و همزمان با تزئینات داخلی این دوره کار شده باشد.

دوره دوم:تزئینات دوره دوم احتمالاً مربوط به زمانی است که نقشه انتقال پیکرهای مطهر امامان شیعه(امام اول و سوم) بهم خورده و به دستور اولجایتو تزئینات قبلی با پوششی از گچ شامل کتیبه‌ها و طرح‌های زیبای دیگر مستور گردیده است. کتیبه های دوره دوم اکثراً به خط ثلث برچارچوب ایوان ها و نیز دورتادور قسمت داخلی گنبد نوشته شده است.در بعضی کتیبه‌ها،قسمت فوقانی در ترکیب زیبایی با خط کوفی نگارش یافته است که گسترش این کتیبه نگاری یعنی ترکیب دو نوع خط همراه با هم با محتوای متفاوت را در این دور به اثبات می‌رساند.

کتیبه های به کار رفته در گنبد سلطانیه از نظر محتوی شامل سه نوع کتیبه می‌باشد:

• کتیبه هایی که مضمون قرآنی دارند و در سه ردیف افقی گرداگرد درونی گنبد نوشته شده است.
• کتیبه هایی که حدیث بوده و بر سطوح چهارچوب خارجی ایوانهای داخلی مکتوب یافته است و مضمون آنها نیز در راستای مضامین کتیبه‌های قرآنی است.
• کتیبه هایی که اکثر القاب سلطان و اولجایتو بوده و در ستایش و تمجید او نگاشته شده است.این نوع کتیبه ها نیز برسطح چهارم ایوان ها نوشته شده است.

مضافاً اینکه کتیبه‌های گنبدسلطانیه را از نظر محل قرارگیری می‌توان به پنج بخش تقسیم نمود:

• کتیبه‌های قسمت خارجی بنا (۶کتیبه)
•  کتیبه های سرسراها (ایوان‌های طبقه بالا) (۲۴کتیبه)
•  کتیبه ها های داخلی-دوره اول (۱۸کتیبه)
•  کتیبه های داخلی-دوره دوم (۱۴کتیبه)
•  کتیبه‌های تربت خانه (۲کتیبه)

با توجه به تقسیم بندی فوق، تعداد کتیبه‌های بررسی شده به ۶۳ مورد می‌رسد. هرچند که برخی کتیبه ها مانند کتیبه ۶۳ که خود در واقع ۹ کتیبه است، به تعداد بیشتری تقسیم می‌شود. بنابراین،تعداد کتیبه‌ها در واقع بیش از این تعداد می‌باشد و علت عدم بررسی تمامی آنها تخریب بیش از حد و عدم خوانا بودن کتیبه ها است.

مکان جغرافیایی سلطانیه

بنای سلطانیه در بخش سلطانیه با وسعتی در حدود ۱۵۶ هکتار در ناحیه مرکزی متمایل به غرب استان زنجان بین ۴۸ درجه و ۴۸ دقیقه طول شرقی جغرافیایی و  ۳۶ درجه و ۳۶ دقیقه عرض شمالی جغرافیایی در ۳۹ کیلومتری جنوب خاوری شهرستان زنجان قرار دارد. سلطانیه با آب و هوایی نسبتاً معتدل و مایل به سرد، دارای دمای میانگین  ١١/١ درجه سانتی‌گراد است.

آدرس : استان زنجان ، سلطانیه