اوایل تیرماه امسال بود که خبری مبنی بر رتبه 9 ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو پخش شد. خبری که نشان دهنده ی تعداد بالای آثار ثبت شده ایران در این فهرست است. اما واقعا فهرست آثار جهانی یونسکو چیست؟ فهرست فهرست آثار ثبت شده ایران در یونسکو شامل چه جاذبه هایی هستند؟
فهرست میراث جهانی یونسکو چیست؟
به نظرم برای پاسخ به این سئوال ابتدا باید به این سوال پاسخ دهیم یونسکو چه سازمانی است و چه اهداف و فعالیت هایی دارد؟ یونسکو یک سازمان تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد است که هدف آن کمک به صلح جهانی از طریق روش های داوطلبانه ی آموزشی، علمی، فرهنگی و تربیتی است. میراث جهانی یونسکو یکی از از اقدامتی است که در جهت اهداف صلح گستر این سازمان صورت می گیرد.
فهرست میراث جهانی یونسکو مجموعه ی مکان های فرهنگی و یا طبیعی است که در این سازمان توسط یک کمیته مخصوص به ثبت می رسد. آثاری که در این فهرست قرار می گیرند متعلق به تمامی انسان هاست و علاوه بر کشور میزبان اثر تمامی کشورها حفظ و نگه داری از آن اثر را برعهده دارند.
آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو
در حال حاضر ایران 24 اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده است. که این فرآیند از سال 1979 آغاز شده است. آثار ثبت شده ی در این فهرست به دو دسته ی میراث فرهنگی یونسکو و آثار طبیعی یونسکو تقسیم می شوند. هر کشور سالانه می تواند یکی از آثار فرهنگی یا طبیعی اش را به نامزد برای ثبت در این فهرست معرفی نماید.
چغازنبیل اولین اثر ثبت شده ایران در فهرست میراث جهای یونسکو است. قدمت این اثر به دوره ی عیلامی ها و حدود 1250 سال پیش ار میلاد مسیح بازمی گردد. زیرگورات چغازنبیل یک نیایشگاه باستانی است که در استان خوزستان واقع شده است. باستان شناسان از چغازنبیل به عنوان اولین ساختمان مذهبی ایران یاد می کنند. این نیایشگاه در نزدیکی شهر باستانی شوشتر ساخته شده است و در زمان خود یکی از بزرگترین و باشکوه ترین سازه ها بوده.
تخت جمشید، پرسپولیس، پارسه و… نام پایتخت با شکوه هخامنشیان است که در استان فارس واقع شده است. این بنا به دست داریوش اول بنا نهاده شد و پس از وی نیز دیگر پادشاهان به بناهای آن افزوند و آنرا گسترش داند. بسیاری از دانسته های باستان شناسان در مورد حکومت هخامنشی به خاطر سنگ نوشته ها و نقش برجسته هایی است که بر دیوار تخت جمشید نقش بسته شده است. باستان شناسان این پایتخت شکوه مند سرانجام به دست اسکندر مقدونی به آتش کشیده شده است و بسیاری از آثار و بقایای آن از بین رفته است.
میدان نقش جهان
سال ثبت: 1979
استان: اصفهان
شماره ثبت: 115
نوع اثر: میراث فرهنگی
میدان نقش جهان میدانی شهر اصفهان است که که در دوران صفوی بنا شده است و بنا ها و مساجد درون آن هم در دوران صفوی به ویژه دوران شاه عباس صفوی ساته شده است. آثار موجود در این مجموعه شامل مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله، عالی قاپو و سردر قیصریه است. اطراف بنا ها با حدود دویست حجره دو طبقه میدان محصور شده است. که امروزه این حجره ها بیشتر کاربرد فروش صنایه دستی پیدا کرده است. این اثر نیز در سال 1979 با شماره 115 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
تخت سلیمان یک بنای تاریخی در استان آذربایجان غربی است تاریخچه ی بنای آن به دوره ی اشکانی باز می گردد گفته می شود این بنا به مرور در دوره های ساسانی و ایلخانی تکمیل شده است و آثاری از یک آتشکده بزرگ در آن وجود دارند برخی معتقدند این مکان همان پایتخت اشکانایان بوده است و بعد ها کاربرد مذهبی نیز پیدا می کند. بناها در کناریک دریاچه ی طبیعی بنا شده اند. گفته شده که این بنا به دست هراکلیوس امپراتور رومیان هنگام حمله به ایران تخریب شده است.
ارگ بم
سال ثبت: 2004
استان: کرمان
شماره ثبت: 1208
نوع اثر: میراث فرهنگی
ارگ بم در استان کرمان بزرگترین بنای خشتی جهان است که سالانه بازدیدکنندگان بسیاری جذب آن می شوند این اثر به خاطر زلزله مدتی در فهرست آثار در معرض خطر میراث جهانی یونسکو قرار گرفت که پس از مرمت ها از حالت در معرض خطر خارج شد و دوباره به فهرست آثار ثبت شده بازگشت این اثر خشتی در سال 2004 با شماره 1208 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
مجموعه آثار پاسارگاد
سال ثبت: 2004
استان: فارس
شماره ثبت: 1106
نوع اثر: میراث فرهنگی
این مجموعه شامل آثار به جای مانده از دورهی هخامنشی در شهرستان پارسارگاد استان فارس است. این مجموعه شامل آرامگاه کوروش بزرگ، باغ باستانی پاسارگاد، کاخ دروازه، آرامگاه کمبوجیه، دو کوشک، آب نماها، کاروانسرای مظفری، کاخ بار عام، کاخ اختصاصی، استحکامات دفاعی تل تخت و محوطه مقدس است. آین مجموعه با شماره 1106 در سال 2004 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است.
گنبد سلطانیه آرامگاه سلطان محمد خدا بنده (الجایتو) پادشاه ایلخانی است که ابتدا به دستور خودش برای انتقال آرامگاه امام علی (ع) و امام حسین(ع) ساخته شد اما بعد از ساخت به خاطر خوابی که دید منصرف شد. این بنا از نظر معماری و ابعاد بسیار باشکوه و بزرگ است. ساختمان کلی به صورت یک هشت ضلعی است که هشت مناره در اضلاع آن ساخته شده است گنبد ساخته شده از سنگ های فیروزه ای رنگ است. این بنا در شرق شهر فعلی زنجان واقع شده است.
سنگ نوشته بیستون
سال ثبت: 2006
استان: کرمانشاه
شماره ثبت: 122
نوع اثر: میراث فرهنگی
سنگ نوشته بیستون بزرگترین سنگ نوشته جهان، ساخته شده به دستور داریوش اول است. این سنگ نوشته شرح پیروزی داریوش اول بر یاغیان است. این اثر مهمترین سند و اثر به جای مانده از هخامنشیان است. این سنگ نوشته ازرشمند بر دامنه ی کوه بیستون در استان کرمانشاه حجاری شده است و از نظر تاریخی یکی از مهمترین اسناد تاریخی جهان است. این اثر به جای مانده از دوره هخامنشی در سال 2006 به عنوان یک میراث فرهنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید.
مجموعه آثار ارمنیان ایران
سال ثبت: 2008
استان: آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی
شماره ثبت: 1262
نوع اثر: میراث فرهنگی
شامل سه کلیسای؛ قره کلیسا، کلیسای استفانوس مقدس و کلیسای زور زور
مجموعه آثار ارمنی های ایران سه کلیسا در استان های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی است که شامل قره کلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس در منطقه چالدران استان آذربایجان غربی، کلیسای استفانوس مقدس در 17 کیلومتری شهر جلفا در آذربایجان شرقی است. سومین کلیسا به نام زور زور معرف شده است که در اصل کلیسای مریم مقدس نامیده می شود که در استان آذربایجان غربی در 12 کیلومتری شمال غربی قره کلیسا در شهرستان ماکو واقع شده است. این کلیساها در دوره زمانی بین سده‌های هفتم تا چهاردهم میلادی بنا شده اند و در طول زمان چندین بار بازسازی شده‌اند.
سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از پله ها، آبشار ها، کانال ها، آسیاب ها، بندها و تونل های بزرگ برای هدایت آب و استفاده از نیروی آب برای مصارف صنعتی است. این سازه ها در دوره های هخامنشی و به ویژه ساسانی ساخته شده است. از این مجموعه در سفرنامه ها تحت عنوان بزرگترین منطقه صنعتی قبل از وقوع انقلاب صنعتی یاد شده است. این مجموعه که در استان خوزستان، شهر شوشتر، میدان آبشارها واقع شده است. در سال 2009 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
بازار بزرگ تبریز، با مساحت یک کیلومتر مربعی بزرگترین بازار سرپوشیده ی جهان است. این بازار به خاطر قرارگیری در مسیر اصلی جاده ی ابریشم بسیار رونق داشته و بسیاری از جهانگردان از رونق تجارت در آن نوشته اند. این بازار در دوره های مختلف زمانی گسترش یافته و مرمت شده است. این بازار از تیمچه ها، سراها، دالان ها، کاروانسراها و غرفه های متعدد تشکیل شده است. بسیاری از جهانگردان از بازار تبریز به عنوان مرکز اصلی تجارت در ایران یاد کرده اند و حتی بازار های سایر نقاط کشور به ویژه بازار تهران را تحت تاثیر بازار تبریز دانسته اند. بازاریان تبریز مدت ها با اروپایی ها داد و ستد می نمودند و داد و ستد با پول های خارجی نیز در این بازار رایج بوده است.
این بقعه در شمال غربی شهر اردبیل ساخته شده است در واقع آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل اول و برخی از صاحب منصبان دوره ی صفوی است. این بقعه شامل چینی خانه، خانقاه، مسجد، جنت سرا، شهید گاه، چله خانه و چراغ خانه است. ولی در ابتدا این مجموعه فقط خانه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی بوده است که در طول سالیان به ویژه در دوره ی شاه عباس صفوی به خاطر ارادت خاص او به جدش گسترش یافته و تزئینات و مرمت های بسیاری در ابن بقعه صورت گرفته است.
باغ ایرانی
سال ثبت: 2011
استان: مازندران، اصفهان، کرمان، فارس، یزد، خراسان جنوبی
شماره ی ثبت: 1372
نوع اثر: میراث فرهنگی
باغ ایرانی در واقع نوع طراحی و عناصر باغ ها در ایران است. الگو و ریشه اصلی این معماری و هندسی سازی باغ ها از باغ باستانی پاسارگاد گرفته شده است که شکل ساخت آن طبق دستور کوروش و دیدگاه او نسبت به باغ ایرانی است. باغ های پاسارگاد، ارم، فین، چهلستون، دولت آباد، عباس آباد، شازده ماهان، اکبریه و پهلوان پور مجموعه باغ هایی هستند که با این سبک ساخته شده اند. و در سال 2011 این باغ تحت عنوان باغ ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.
مسجد جامع اصفهان
سال ثبت: 2012
استان: اصفهان
شماره ثبت: 1397
نوع اثر: میراث فرهنگی
مسجد جامع اصفهان یا مسجد عتیق اصفهان یکی از قدیمی ترین مساجد در ایران است که تاریخ بنای آن به قرن دوم هجری باز می گردد. مسجد اولیه بسیار کوچک بوده به همین خاطر به دستور معتصم عباسی بنای اولیه تخریب و مسجد بزرگتری ساخته می شود این مسجد در چندین دوره بازسازی یا گسترش یافته است. به نحوی که در نقاط مختلف این مسجد می توان آثار و سبک های معماری در دوره ها و سلسله های مختلف را مشاهده نمود.
گنبد قابوس در استان گلستان و شهر گنبد کاووس روی تپه ای خاکی بنا شده است. این بنا در زمان کاووس بن وشمگیر ساخته شده است تا بعد از مرگ آرامگاه او باشد. این برج بلندترین برج آجری جهان است. ارتفاع این بنا با پی حدودا هفتادو دو متر است. آغاز ساخت این بنا بر اساس کتبیه های روی بنا سال سیصد هفتاد پنج شمسی است. مورخان و تاریخ نگارانی چون آرتور پوپ و ویل دورانت در مورد این بنا در آثار خود نوشته اند این اثر در سال 2012 با شماره 1398 در زمره آثار ایرانی ثبت شده در یونسکو قرار گرفت.
کاخ گلستان
سال ثبت: 2013
استان: تهران
شماره ثبت: 5194
نوع اثر: میراث فرهنگی
کاخ گلستان در واقع عنوانی است برای بناهایی که در ارگ تهران ساخته شده اند. این مجموعه در دوران صفوی ساخته شده و در دوران مختلف به ویژه دوران قاجاریه گسترش یافته و به بناهای آن افزوده شده است. این مجموعه در دوران قاجاریه مقر اصلی و محل زندگی پادشاهان قاجاری بوده است. این مجموعه شامل بناهای متعددی مثل تالار آیینه، شمس العماره، تالار سلام و… می شود.
شهر سوخته
سال ثبت: 2014
استان: سیستان و بلوچستان
شماره ثبت: 5185
نوع اثر: میراث فرهنگی
شهر سوخته عنوانی است برای بقایای یک شهر باستانی متعلق به دوره برنز و همزمان با تمدن جیرفت. این شهر در صد و بیست کیلومتری جنوب زابل واقع شده است. شهر سوخته قدمتی پنج هزار ساله دارد که به خاطر کشفیاتی که در آن صورت گرفت از آن به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی یاد می شود. این شهر از پنج قسمت اصلی: منطقه ی مسکونی، منطقه ی مرکزی، گورستان، منطقهی صنعتی و بنای های یادمان تشکیل شده است.
روستای میمند
سال ثبت: 2015
استان: کرمان
شماره ثبت: 1423
نوع اثر: میراث فرهنگی
شهر باستانی شوش
سال ثبت: 2015
استان: خوزستان
شماره ثبت: 1455
نوع اثر: میراث فرهنگی
شهر باستانی شوش عنوان نوزدهمین اثر ثبت شده ایران در یونسکو است. این مجموعه شامل کاخ شاپور، کاخ آپادانا، کاخ هدیش، روستای هخامنشی، دروازه ی شرقی، تپه آکروپل، مسجد جامع شوش، و مجموعه آثار دوره ی اسلامی و قلعه فرانسوی ها است. این شهر باستانی یکی از باشکوه ترین شهر های باستانی بوده است. بسیاری از آثار و گنجینه های این شهر باستانی به خارج از ایران انتقال داده شده تعدادی از این آثار در موزه لوور پاریس نگه داری می شود.
.
قنات
سال ثبت: 2016
شماره ی ثبت: 1506
نوع اثر: میراث فرهنگی
قنات یا کاریز یکی ابدعات ایرانیان برای دسترسی به آب در مناطق کم آب است که نحوه ی حفر و ساخت در سایر نقاط جهان وجود ندارد. قنات ایرانی عنوان بیستمین اثر ایران ثبت شده در یونسکو است. در این ثبت یازده قنات : قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات حسن‌آباد مشیر و قنات باغ زارچ، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد و قنات عمومی وزوان، قنات مون، قنات گوهرریز جوپار، قنات اکبرآباد بم و قنات قاسم‌آباد بم به ثبت رسیده است.
کویر لوت
سال ثبت: 2016
استان: خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان
شماره ثبت: 1505
نوع اثر: میراث طبیعی
کویر لوت اولین اثر طبیعی ثبت شده ایران در یونسکو است. این کویر در زمان های مختلف به عنوان گرمترین نقطهی زمین شناخته شده است. این کویر در جنوب شرقی ایران واقع شده است و مساحتی نزدیک به 40 هزار کیلومتر مربع دارد. این کویر از نظر مساحت حدود ده درصد مساحت ایران را به خود اختصاص داده است. که بیشترین دمای ثبت شده در آن درجه سانتیگراد در سال 2005 است.
شهر تاریخی یزد
سال ثبت: 2017
استان: یزد
شماره ثبت: 1344
نوع اثر: میراث فرهنگی
شهر یزد یکی بزرگ و مطرح در ایران است این شهر به خاطر معماری و سازه هایی مثل بادگیرهای عظیمش، آب انبارها، بازارچه ها،حمام ها و.. به شهرت رسیده است. اوج رونق این شهر به دورهی اتابکان یزد باز می گردد. آثاری چون مجموعه ی امیر چخماق، مسجد جامع، باغ دولت آباد از دیدنی های این شهر است. در این شهر آتشکده های زرتشتی نیز وجود دارد که همچنان پا برجا هستند.
چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس
سال ثبت: 2018
استان: فارس
شماره ثبت: 1568
نوع اثر: میراث فرهنگی
چشم انداز باستانی ساسانی منطقه فارس عنوان پرونده ای است برای آثار دوره ساسانی ایران در استان فارس این مجموعه شامل شهر باستانی بیشاپور، غار شاپور، کاخ ساسانی سروستان، شهر باستانی اردشیر خوره، کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر، نقش برجسته دیهیم گذاری و نقش برجسته پیروزی اردشیر بر اردوان می‌شود. این مجموعه در سال 2018 توسط سازمان جهانی یونسکو در فهرست آثار جهانی به شماره 1568 ثبت شده است.
جنگل های هیرکانی
سال ثبت: 2019
استان: گلستان، مازندران، گیلان
شماره ثبت: 158
نوع اثر: میراث طبیعی
جنگل های هیرکانی دومین اثر طبیعی ثبت شده ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو است. این جنگل ها به لحاظ قدمت بیست و پنج تا پنجاه میلیون سال پیش است. و از این نظر یکی از مهمترین جنگل های تمام دنیا محسوب می شود. به شکلی که از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می کنند. این اثر بیست و چهارمین اثر ایران ثبت شده در میراث جهانی یونسکو است. ثبت این اثر با اختلافات با جمهوری آذربایجان روبرو شده بود که در نهایت در سال 2019 علارغم تمامی اختلافات به ثبت جهانی رسید.