هنر کنده کاری نقوش به روی چوب را منبت گویند. قابل توجه است که منبت می تواند به صورت یک تکه یا چند تکه انجام شود هرگاه منبت کاری بر روی چوب بزرگ یک تکه انجام شود، منبت یک تکه و هرگاه منبت کاری بر روی تکه های کوچکی انجام شود، منبت چند تکه خواهد بود.
منبت بر حسب نوع برجستگی که در کار آن به وجود می آید به پنج دسته تقسیم می گردد: منبت کم بر جسته، منبت نیم برجسته، منبت تمام برجسته، پیکره، قلم زنی بر روی
قدیمی ترین اثر منبت کاری باقی مانده در ایران یک لنگه در چوبی بزرگ متعلق به مسجد جامع عتیق شیرازاست که مربوط به قرن سوم هجری است. این در دارای زیرسازی از چوب تبریزی است و روی آن رگه هایی از چوب گردویافت می شود و به شکل زیبایی تزیین شده است.
ابزار منبت کاری:
مهم ترین ابزار منبت کاری مغار است که برای کندن و تراش دادن چوب است. سوهان، گیره نجاری، میز، چسب چوب، دریل برقی، چکش و … دیگر ابزار مورد نیاز در منبت کاری هستند.
برای انجام منبت کاری ابتدا طرح مورد نظر را روی چوب کشیده و سپس با ابزار مذکور حکاکی شده و در نهایت به صورت برجسته و حجم دار درآورده می‌شود.
در عصر تیموریان شیوه ی منبت کاران دوره ی مغول ها ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره ” دو لنگه ی در ” متعلق به نیمه های دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن 9 هجری قمری) است که در موزه متروپولیتن نگاهداری می شود.ر دوره ی زندیه و قاجار، منبت کاری رو به انحطاط رفت و ساختن درهای منبت و قطعات بزرگ ، جای خود را به قطعات کوچکتر مانند رحل قرآن و قاب آئینه داد.
تفاوت های خراطی , معرق و منبت کاری
شاید این سوال برای شما به وجود آمده باشد که تفاوت های هنر خراطی و معرق کاری با هنر منبت کاری چیست؟! تنها شباهت این سه هنر این است که با استفاده از تکه های چوبی، آثار هنری خلق می شود. در هنر معرق کاری، تکه های چوب در ضخامت باریک و با اندازه های کوچک برش داده می شود و در کنار هم قرار می گیرد. در حقیقت، هنر معرق کاری را می توان به یک هنر چیدمان پازل یا هنر چند تکه از انواع چوب نسبت داد. هنر خراطی تفاوت زیادی با هنر منبت کاری دارد. خراطی در حقیقت، برش یا کنده کاری چوب است به گونه‌ای که یک محصول جدید و کاربردی تولید می شود.
منبت کاری روی چوب
طرح های منبت کاری، بی شمار و متنوع هستند و نمی‌توان طرح خاصی را برای ایجاد هنر منبت معرفی کرد. هر چیزی که جنبه تزیینی داشته باشد می تواند به عنوان یک الگو یا طرح برای کنده کاری روی چوب استفاده شود. قدیمی ترین طرح که برای هنر منبت به کار می رفته است، گل و مرغ بوده که هم اکنون هم در هنرهای دیگر در صنایع دستی میناکاری، مینیاتور کاری، نقاشی تذهیب، نشانه هایی را می توان از آنها یافت.
طرح و نقش هایی که شامل گل ها و پیچک های در هم فرو رفته باشد یا خطوط منحنی را به نمایش می‌گذارد، جزئی جدایی ناپذیر از هنر منبت کاری هستند. شاید تاکنون نقش و نگارهایی که در آثار باستانی در خانه های تاریخی ایران در اطراف درب های ورودی یا طاقچه ها به کار رفته است را مشاهده کرده اید. همان طرح و نقش ها را میتوان برای منبت استفاده کرد. هر چه طرح ها خلاقانه تر باشد، جلوه های بصری این هنر، بهتر و بیشتر نمایان می شود
منبت کاری روی چوب شامل طرح حیوانات، طرح چهره یا طرح طبیعت، ایده های دیگری هستند که میتوان صنایع دستی جذابی را با آنها خلق کرد. پس از اینکه کنده کاری روی چوب به پایان می‌رسد، سطح چوب برای محافظت شدن در برابر عوامل بیرونی با روغن مخصوص جلا داده می شود. تابلوهایی که با هنر منبت ساخته شده اند، در نوع خود، بی همتا و منحصر به فرد هستند. نمونه ای از هنر منبت را می توان طراحی ساخت میز و صندلی و مبلمان معرفی کرد. در قسمت های بعدی درباره هنر منبت کاری مبل صحبت می کنیم.
چوب های مورد استفاده در منبت
در این میان یکسری از چوبها از بقیه کاربری بیشتری در ساخت اثرهای هنری منبت کاری دارند. چوب های مورد استفاده در منبت کاری شامل موارد زیر میباشد :
- چوب گردو
- چوب گلابی
- چوب چنارف نارون
- چوب راش
- چوب تبریزی
- چوب نراد یا سفید روسی
اساتید برجسته منبت کاری در ایران
مثل بسیاری از هنر های دیگر دوران صفویه دوران اوج و شکوفایی این هنر و هنرمندان مربوط به آن بود ولی با ورود به دوره قاجار و نادیده گرفتن هنر و هنر مندان ایرانی این هنر به بوته فراموشی سپرده شد. تا این که در اواخر دوران قاجار اساتیدی مانند استاد علی مختاری گلپایگانی ( رئیس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی به تهران آمدند و به تربیت هنرجویانی در رابطه پرداختند.
استاد علی مختاری گلپایگانی در ۱۸ سالگی به تهران آمد و بعد کسب اجازه از استاد کمال الملک در مدرسه دارلفنون به تدریس منبت به شاگردان پرداخت و از این جهت به ابقای این هنر کمک کرد.