زیگورات چغازنبیل | اولین اثر تاریخی ایرانی ثبت یونسکو

زیگورات دوراونتاش یا با نام امروزی که چغازنبیل شناخته میشود، نیایشگاهی باستانی است که در دوره ایلامی‌ها و حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد ساخته شد که در استان خوزستان و در نزدیکی شهر شوش قرار دارد. این بنا نخستین ساختمان مذهبی ایران به شمار میرود و در سال ۱۹۷۹ میلادی، اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. چغازنبیل از ترکیب دو کلمه چغا و زنبیل به وجود آمده که چغا به معنای تپه و زنبیل به معنای سبد می باشد.

معنی زیگورات

تشبیه معابد به کوه های کیهانی در فرهنگ بابلیان جایگاه خاصی دارد و این ویژگی را در قالب فرم زیگورات های آنان می توان دید که صعود از آن را رسیدن به قله عالم می دانستند. کلمه زیگورات یا زیغورات از فعل آکدی «زقارو» (Zegharoo) به معنای بلند و برافراشته ساختن؛ گرفته شده است. زیگورات بنایی چندطبقه است که مساحت هر طبقه از طبقه پایینی کوچک تر است؛ بنابراین، نمای هر طرف آن به شکل یک پلکان است. این زیگورات ها محل نگهداری مجسمه خدایان و انجام مراسم مذهبی بوده اند.

تاریخچه

این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش (حدود ۱۲۵۰ پ. م)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شوش (شهر باستانی)، ساخته شد.

این بنا در ۴۵ کیلومتری جنوب شوش قرار گرفته است و با حمله سپاه آشور در سال ۶۴۵ قبل از میلاد تخریب شد. یکی از زمین‌شناسان با نام ژاک دومورگان گزارش داده بود که در این منطقه معادن نفت میتوان یافت که این گفته، زمین‌شناسان ایرانی را بر آن داشت که جهت یافتن نفت به تحقیقات بپردازند. زمین‌شناسان آثار مختلفی را یافتند و بعد از تحقیقات طولانی، معبد چغازنبیل کشف گردید. در زمان پهلوی دوم بود که این بنا توسط رومت گیرشمن فرانسوی کشف شد. زیگورات در اصل ۵ طبقه بوده که هم‌اکنون تقریبا دو طبقه از آن باقی مانده‌ است. اضلاع زیگورات چغازنبیل ۱۰۵× ۱۰۵ متر می‌باشد و ارتفاع آن از سطح زمین، حدود ۵۳ متر بوده که در حال حاضر ۲۵ متر از آن باقی مانده‌ است.

بخش‌های مختلف

ساکنان محلی به تپه‌های محلی چغا و به سبد نیز زنبیل میگویند. این نام به این علت است که این بنا قبل از حفاری به شکل سبد وارونه بوده است.

این بنا ۵ طبقه بوده و اکنون از آن ۲ طبقه باقی‌ مانده و تمامی طبقات نیز به موازات همدیگر قرار گرفته‌اند. این بنا طبقات اول و پنجمش توخالی بوده و دیگر طبقاتش توپر بوده است. خشت، گل و آجر نیز از مصالح آن هستند که در برخی‌ جاها به شکل تزیینات بوده و در جاهایی دیگر، با خطوط میخی روی آن کنده‌کاری شده‌ است. برخی از آجرهای بکاررفته در زیگورات، لعاب دار بوده و برخی دیگر دارای تزئیناتی به شکل گل میخ می‌باشند که در نوع خود از زمره قدیمی‌ترین کاشی‌های جهان به‌شمار می‌روند. دور تا دور زیگورات، آجرهایی به خط میخی ایلامی به چشم می‌خورد که خطوط نوشته شده، نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن را نشان می‌دهد.

در جبهه‌های شمال غربی و جنوب غربی، دو سکوی مدور دیده می‌شود که نظرات مختلفی از جمله سکوی قربانگاه، محل نصب مجسمه، ساعت خورشیدی، محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، درباره وجود آنها ابراز شده‌ است.

در سمت غرب این معبد نیز تصفیه خانه آب چغازنبیل قرار دارد و این تصفیه‌خانه با بهره‌گیری از ظروف مرتبط ساخته شده و از این بابت قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه دنیا محسوب می‌شود. رومن گیرشمن، حفار چغازنبیل اعتقاد دارد که آب مورد مصرف تصفیه خانه از فاصله ۴۵ کیلومتری و توسط کانالی از رودخانه کرخه تامین می‌شده‌ است. این درحالی میباشد که رودخانه دز، در فاصله ۳ کیلومتری معبد قرار دارد. عدم تامین آب چغازنبیل از رودخانه دز، به خاطر اختلاف ارتفاع زیاد محوطه چغازنبیل با سطح رودخانه دز، می‌باشد. در این بنا اثرات مختلفی نیز کشف شده که اکنون در موزه لور پاریس قرار دارد.

معیارهای ثبت در یونسکو

براساس آنچه در سایت یونسکو منتشر شده‌ است، چغازنبیل از دو معیار سوم و چهارم از شش معیاری که در این سایت منتشر شده و هر اثر تاریخی برای ثبت در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو باید حداقل یکی از آنها را داشته باشد، برخوردار است. معیارهای سوم و چهارم به ترتیب این دو مورد هستند: «نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فناوری یا منظره که نمایانگر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد» و «نمونه ای برجسته از یک سکونتگاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تأثیر تغییرات برگشت‌ناپذیر شده‌است».

متن کتیبه یافت شده

در چغازنبیل کتیبه‌ای با متن زیر پیدا شد:

من اونتاش گال، آجرهای طلایی را حکاکی کردم، من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم، باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.

ساختار کلی

زیگورات چغازنبیل و دیگر معابد پیرامون آن، همگی داخل یک حصار (حریم) مقدس قرار گرفته‌اند که گیرشمن برای این حریم واژه یونانی «تمنوس» را به کار برده‌ است. حصار پیرامونی محوطه در حدود ۱۶۲۵ متر است که بنای چهارگوش زیگورات به اضلاع ۱۰۵/۲۰ × ۱۰۵/۲۰ متر (که اضلاع آن ۹۰ درجه از جهات جغرافیایی انحراف دارد) و بخشی از معبدها را دربر گرفته‌است. بدین ترتیب حیاطی در ابعاد ۴۰۰ × ۴۰۰ مترمربع در اطراف زیگورات به وجود آمده‌است.

زیگورات در دو مرحله ساخته شد. در آغاز، بنای مربعی با حیاط مرکزی بود که نقشه آن به انباری بزرگ با اتاق‌های بی‌روزن شباهت داشت. ارتفاع دیوار در ۳ جبهه ۸ متر و در جبهه شمال شرقی ۱۳ متر بود و در میانه هر ضلع یک ورودی ایجاد شده بود که به حیاطی با کفی گودتر از زمین‌های اطراف راه می‌یافت. از حیاط به منظور برگزاری مراسم آیینی و مناسک مذهبی استفاده می‌شد اما حدود سال ۱۲۵۰ ق.م. اونتاش ناپیریشا مصمم می‌شود معبدهای یک طبقهٔ نخستین را به زیگوراتی عظیم و رفیع در ۵ طبقه تبدیل کند تا چون کوهی مقدس در جلگهٔ پست شوش خودنمایی کند. زیگورات ۵ طبقه داشت و به صورت هرم از پایین به بالا کوچکتر می‌شد. بر بالای آن، معبد کوچکی که ایلامی‌ها به آن «کوکونو» می‌گفتند ساخته شد که به دو ایزد حامی امپراتوری ایلام، ناپیریشا واین‌ شوشینک اختصاص داشت.

تفاوت زیگورات چغازنبیل با زیگوراتهای بین‌النهرین در این است که در آن منطقه، طبقات بالایی زیگوراتها روی طبقه زیرین بنا می‌شدند اما زیگورات چغازنبیل بدین شکل است که تمام طبقات شالوده مجزایی دارند و همه آنها از کف زمین بنیان گرفته‌اند.

آدرس: ایران، استان خوزستان، ۴۵ کیلومتری جنوب شوش، زیگوارات چغازنبیل.