کلیسای وانک | جاذبه ای تاریخی و مذهبی ارامنه

کلیسای وانک یا کلیسای نجات دهنده مقدس، از کلیساهای مشهور در استان اصفهان است که در محله جلفا قرار دارد و نام آن از کایسای سورپ آمنا پرکیچ وانک» جوغا در نخجوان گرفته شده است. این کلیسا از کلیساهای ارامنه میباشد که در دوره شاه عباس دوم صفوی ساخته شده و در زبان ارامنه به معنای صومعه میباشد. با درناتریپ جهت آشنایی با کلیسای وانک همراه باشید.

تاریخچه

گفته میشود که در طی دوران حکومت امپراطوری عثمانی، ارامنه تحت ظلم و نسل کشی توسط این امپراطوری قرار داشتند و طی خروج شاه عباس دوم از ایروان، دستور داد تا سپاهیان وی از آنجا عقب نشینی کرده و روستاهای اطراف را ویران سازند تا مانع تعقیب سریع ارتش عثمانی شوند. ساکنین این مسیر که ارامنه بودند جهت کشته نشدن توسط سربازان عثمانی با شاه عباس صفوی همراه میشدند تا اینکه به مرز جلفا رسیدند و جهت فرار از ارتش عثمانی که در تعقیب آنان بود، باید از رودخانه ارس عبور میکردند. تعدادی از ارامنه در این رودخانه غرق شدند و تعدادی نیز عبور کردند و به جلفا رسیدند. با ساکن شدن ارامنه در جلفا، آنان تصمیم گرفتند تا با سرمایه های خود جهت عبادت، بنایی مذهبی بسازند. همزمان با ساختن وانک، کلیسای کوچکی نیز در بخش جنوب غربی آن ساختند. این کلیسا مدت پنجاه سال مورد استفاده روحانیون قرار گرفت. در سال ۱۶۵۵ میلادی در محل کلیسای مزبور شروع به ساختن کلیسای فعلی کردند و در سال ۱۶۶۴ میلادی آن را به پایان رساندند. بر سردر ورودی وانک، طرح کلیسا بر روی سنگ حجاری شده و کتیبه‌ای به این شرح به چشم می‌خورد:

«وانک آمنا پرگیچ و مقر اسقف اعظم ارمنیان ۱۶۰۶ میلادی»

پس از اتمام بنای کلیسا، کتیبه‌ای با کاشی لاجوردی و به خط طلایی بر سردر ورودی غربی کلیسا نصب کردند که حاوی تاریخ آغاز و اتمام بنای کلیسا می‌باشد. در کتیبه مزبور چنین نوشته شده‌است:

کلیسای وانک آمنا پرگیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی «فیلیپوس» و پیشوائی خلیفه «داوید» و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی که در این کلیسا انجام می‌شود نصیب آنهایی که در قید حیاتند یا در گذشته‌اند شود.

معماری

مساحت کلیسا ۸۷۳۱ متر مربع میباشد که ۳۸۵۷ متر مربع آن ساختمان و بقیه فضای سبز و باغ وانک است. در دو سوی در ورودی وانک، دو اتاق برای پذیرایی وجود دارند. در بالای در ورودی، برج ناقوس در سه طبقه بنا شده که در طبقه دوم آن ساعت بزرگی به وزن سیصد کیلوگرم قرار دارد. در چهار سوی برج، چهار صفحه مدور ساعت نصب شده که قطر هر صفحه ۱۰۴ سانتی‌متر است. این برج ناقوس و ساعت آن را «ماردیروس هوردانانیان» در سال ۱۹۳۱ میلادی به کلیسا هدیه کرده‌است. در سمت راست درِ ورودی وانک کتیبه‌ای به ابعاد ۴۰×۵۳ سانتی‌متر با سنگ مرمر نصب شده‌است. متن کتیبه به این شرح است:

«این برج و ساعت آن را ماردیروس گوورگ هوردانانیان در سال ۱۹۳۱ میلادی به یادبود برادر مرحومش که در سال ۱۹۲۴ میلادی فوت کرده ساخته و هدیه کرده‌است.»

این کلیسا بر خلاف دیگر کلیساهای ارامنه که از سنگ ساخته شده اند، از خشت خام ساخته شده است.
دیوار بیرونی کلیسا با آجر و دیوار درونی آن با گچ پوشیده شده است. این کلیسا دو گنبد دارد که گنبد کوچک بر روی محل استقرار عامه قرار گرفته و گنبد بزرگ بر روی قسمت مقدم محراب کلیسا ساخته شده است. ارتفاع دیوارهای کلیسا از سطح حیاط تا بام طبقه دوم ۱۱/۷۵ متر است.

در داخل کلیسا، در فاصله ۶/۲۵ متری دیوار غربی آن، دو ستون مربع که هر یک از اضلاع آن دو متر است احداث شده‌ است. در بخش غربی کلیسا با استفاده از بخشی از این ستونها و پایه‌های دیوارهای جانبی چهار طاق نمای بلند ساخته‌اند؛ ارتفاع این طاق نماها ۱۰/۲۵ متر است. گنبد کوچک کلیسا که ارتفاع چندانی ندارد، بر روی این طاق نماها قرار دارد. گنبد کلیساهای کهن ارمنی مخروطی شکل است، ولی گنبد کلیسای وانک شبیه گنبد مساجد ایرانی عصر صفوی ساخته شده‌ است.

در بام کلیسا، در قسمت فوقانی درِ ورودی حد فاصل دیوار غربی و حاشیه گنبد کوچک کلیسا، در محوطه‌ای مربع مانند، برج ناقوس کوچکی که دومین برج ناقوس کلیسا است ساخته شده‌است. هر ضلع این مربع ۲/۷۵ متر است. در نقطه تلاقی هر دو ضلع مربع مزبور یک ستون آجری بنا کرده‌اند؛ ارتفاع این ستون‌ها سه متر است و در ارتفاع ۲/۵ متری آنها، هر دو ستون به وسیله یک تیر چوبی به یکدیگر متصل شده‌اند. از قسمت فوقانی تیرهای مزبور هر دو ستون با یک قوس جناغی به یکدیگر اتصال یافته‌اند. حد فاصل قوسهای جناغی و ستونها را با آجر پوشانده‌اند.

تمامی دیوارها، طاق نماها، طوق گنبد، داخل گنبد و تمامی زوایای کلیسا با رنگ روغن نقاشی و تزئین شده‌ است. بیشتر دیوارنگارهای کلیسا مضامینی از انجیل مقدس دارد و تصاویری از بدو تولد تا عروج عیسی مسیح بر آن‌ها نقش بسته‌ اند. بر روی بخشی از دیوارهای کلیسا، روز رستاخیز، داوری روز رستاخیز و بهشت و دوزخ دیده می‌شود. هزینه کلیه تزئینات و نقاشی‌ها و تذهیب‌های کلیسا را شخصی به نام خواجه «آودیک استپانوس» تقبل و تأمین کرده‌ است. نقاشان این تصاویر همگی استادان ارمنی بودند از آن جمله خلیفه «هوانس مرکوز» و «کشیش استپانوس» و «استاد میناس» را می‌توان نام برد.

این کلیسا از حیث طلاکاری و تذهیب در میان کلیساهای ارمنیان منحصر به فرد است. در تزیین و نقاشی دیوارهای کلیسا «خواجه اودیک» سهم بسزایی داشته‌ است.

بخش های مختلف کلیسای وانک

 

چاپخانه

خاچاطور کساراتسی، در سال ۱۶۲۰ میلادی به سِمَت خلیفه اعظم ارمنیان جلفای اصفهان منصوب شد. او در سال ۱۶۳۰ میلادی به اروپا سفر کرد و در آنجا از چاپ کتاب آگاه گردید. چون به جلفا بازگشت درصدد برآمد چاپخانه‌ای دایر نماید. در سال ۱۸۴۴ میلادی «مانوگ هوردانانیان»، که مقیم جاوه بود، یک دستگاه ماشین چاپ با کلیه لوازم آن خریداری کرد و به زادگاهش جلفای اصفهان فرستاد. این ماشین چاپ چندین سال بدون استفاده باقی‌مانده بود. در سال ۱۸۷۲ میلادی به همت خلیفه اعظم «گریکور هُوْهانِسیان» چاپخانه‌ای دایر گردید. نخستین کتاب در این چاپخانه در همان سال به چاپ رسید.

کتابخانه

در زمان کوچ بزرگ، ارمنیان همه چیز خود را جا گذاشتند و به ایران آمده‌اند ولی تنها چیزی که نتوانستند از آن چشم پوشی بکنند کتاب‌هایی بود که در خانه‌های خود داشتند ارمنی‌ها با تحمل زحمات فراوان کتاب‌های زیادی را با خود به ایران (اصفهان) آوردند این کتاب‌ها تنها ثروتی بود که همیشه برای ارمنیان باارزش بود.

موزه

در سال های۱۹۰۵–۱۹۰۶ میلادی به کوشش «طاطاووس هونانیان»، فرزند «هاروتون هونانیان»، نویسندهٔ «کتاب تاریخ جلفای اصفهان»، اتاق‌هایی در ضلع شمالی حیاط کلیسای وانک برای نگهداری و نمایش کتاب‌ها، نسخه‌های خطی و اشیای تاریخی ساخته شدند. این اتاق‌ها تا ۱۹۳۰ میلادی به‌طور هم‌زمان به منزله موزه و کتابخانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

با راهنمایی سرکیس خاچاطوریان در ساختمان مزبور تغییراتی داده شد در سال ۱۹۳۰ میلادی موزه وانک نهاده شد. در انبار کلیسای وانک و سایر کلیساها و خانه‌های ارمنیان تعداد بسیاری تابلو و اشیای عتیقه و نفیس وجود داشت. آن اشیاء و آثار هنری جمع‌آوری و در سالن موزه در معرض تماشا قرار داده شد.

از جمله آثار موزه مجموعه‌ای شامل: هفتصد و ده جلد «کتاب خطی» است که نزدیک به دویست جلد آن تورات، انجیل و کتب مقدس است که به خط و زبان ارمنی بر روی پوست و کاغذ نوشته شده‌ است. برخی از این کتاب‌ها دارای سرفصلهای طلاکاری شده می‌باشد. «تابلوهای گچ بری و نقاشی»، تابلوهای نقاشی موزه نیز مجموعه‌ای ارزنده از آثار هنری نقاشان اروپایی و ارمنی هستند. این تابلوها که بر روی کرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه کشیده شده‌اند. «آثار فلزی»، مجموعه آثار فلزی این موزه مشتمل بر زیورآلات طلا و نقره، کمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبه صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و غیره است. «منسوجات دست بافته‌ها و رودوزی‌های سنتی»، این منسوجات را می‌توان به سه گروه الف) لباس‌های مذهبی روحانیان ارمنی؛ ب) قطعات پارچه‌ای مورد استفاده در مراسم کلیسا و ج) نمونه‌هایی از پوشاک سنتی ارمنیان جلفا تقسیم کرد. «ظروف چینی و سفالی»، «آثار چوبی»، «فرمان‌ها»، این فرمان‌ها متعلق به سده‌های هفدهم تا نوزدهم میلادی و موضوع اکثر آن‌ها درباره مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است. «غرفه صنعت چاپ»، غرفه یپرم‌خان، «غرفه نسل‌کشی ارمنی‌ها»، «مسکوکات»، سکه‌های موزه کلیسای وانک به سه دسته الف) سکه‌های قبل از تاریخ ب) سکه‌های دوران اسلامی و ج) سکه‌های دوران پادشاهی ارمنی کیلیکیه تقسیم می‌شوند که همگی آن‌ها در دهه ۱۹۷۰ میلادی به موزه اهدا شده‌اند. غرفه اولین جمهوری ارمنستان می‌باشند.

یکی از معروفترین آثاری که در موزه کلیسای وانک نگهداری می‌شود تار مویی است متعلق به دختری هیجده ساله که واهرام هاکوپیان در سال ۱۹۷۴ میلادی جمله‌ای از کتاب تورات را به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته‌ است. این اثر در سال ۱۹۷۵ به موزه اهدا شده و بازدیدکنندگان می‌توانند این جمله را با میکروسکوپی که به همین منظور در محل تعبیه شده‌، بر روی مو مشاهده نمایند.

همچنین اول تیرماه سال ۱۳۹۸ موزه دیگری به این کلیسا اضافه شد با نام موزه مردم‌شناسی ارامنه اصفهان. این موزه به نمایش فرهنگ و آداب و رسوم، مردم‌شناسی، لباس و وسایل زندگی و همچنین تجارت ساکنان محلی ارمنی‌ نشین جلفای اصفهان پرداخته‌ است.

بخش ابتدایی این موزه به هنرهای تزئینی، صنعت چاپ و وسایل منزل ارامنه ساکن اصفهان اختصاص یافته و در بخش دوم، اتاق خانم‌ها، دفتر کار آقایان و وسایل پخت و پز مربوط به دوره‌های صفویه تا پهلوی به نمایش گذاشته شده‌ است.

بخش دیگری از این موزه به کلیسا، مدرسه و آلات موسیقی قدیمی ارامنه اختصاص دارد؛ در بخش چهارم نیز تصاویر ۳۰ نفر از نامداران محله جلفا قابل مشاهده است.

آدرس: استان اصفهان، شهر اصفهان، محله جلفا