مسجد تاریخانه دامغان از مساجد تاریخی ایران و استان سمنان بوده و دومین مسجد تاریخی در ایران به شمار میرود. از آنجا که این بنا در دوره ساسانیان بنا شد و قبل از ظهور اسلام آتشکده به شمار میرفت، میتوان قدمت آنرا بیش از ۱۴۰۰ سال دانست. این بنا در سالهای اولیه صدر اسلام به مسجد تبدیل شد. با درناتریپ جهت آشنایی با این مکان تاریخی و مذهبی همراه باشید.
وجه تسمیه
نام این مسجد برگرفته از زبان فارسی و ترکی است که به دو بخش تقسیم میشود. تاری به معنای خدا بوده و خانه واژه ای فارسی میباشد که معنای کلی آن خانه خداست. این بنا به دلیل داشتن ستون های متعدد به مسجد چهل ستون هم خوانده میشود. در دوران سلجوقی، در کنار مناره اصلی مسجد، مناره دیگری بنا کرده اند. این مسجد صحنی مربعی دارد و ترکیب آن به گونه ای است که در چهار طرف دارای طاق میباشد.
معماری
شیوه معماری مسجد برگرفته از معماری ساسانی است. ساختمان مسجد دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی است که پیرامون آن را رواق‌های سرپوشیده دربر گرفته‌است. شبستان مسجد بر روی هجده ستون مدور (سه ردیف شش تایی) استوار شده‌است. این ستون‌ها یک متر و نیم قطر دارند و از نظر ویژگی‌های معماری همانند ستون‌های کاخ‌های ساسانی هستند. طاق‌های مسجد از آجر است و به طاق‌های دورهٔ پیش از اسلام، یعنی عهد ساسانی همانندی و همسانی بسیار دارد.
ستون
در این مسجد ستون‌هایی مدور قرار دارد که با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ و ۷ سانتی‌متر ساخته شده و همانطور که گفتیم، به نام «چهل ستون» معروف است. تعداد ستون‌ها ۲۶ عدد میباشد که ۱۸ ستون آن در یک طرف و ۵ ستون در سمت دیگر و ۳ ستون در مقابل قرار گرفته‌است. محیط هر ستون در حدود ۵ متر و بلندای آن از سطح زمین تا محلی که طاق‌ها برآن استوار شده‌است ۲/۸۴ متر و تا پشت بام ۶ متر میباشد. طاق‌های این ساختمان با گذشت زمان فرو ریخته بوده که از محل وجوه جمع‌آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق‌های مزبور سقف زده‌اند.
محراب
در سمت مغرب مسجد بین ۶ دهانه و طاق، یک دهانه و طاق بزرگ‌تری به طول ۱۲/۱۴ متر و عرض ۰۳/۵ متر وجود دارد، که آثار محراب و منبر مسجد در این دهانه دیده میشود. عرض هر یک از شش دهانه یا ایوان که در طرفین دهانه وسطی واقع شده‌اند ۳۶/۶ متر است. صحن مسجد تقریباً مربع شکل و به طول ۲۷ و عرض ۲۶ متر میباشد.
مناره
در پی سده‌ها، تاریخانه دامغان بارها مرمت و بازسازی شده‌است. مناره‌ای آجری در دوره سلجوقیان به این مجموعه افزوده شده‌است که اکنون ۲۵ متر بلندا دارد و بدنه آن با آجرکاری تزیین شده‌است. طبق کتیبه کوفی مسجد، مناره به همت بختیاربن محمد، در قرن پنجم هجری احداث و به مجموعهٔ تاریخانه پیوند خورده است.
در جنب مسجد تاریخانه سمت شمال مناری وجود دارد که با آجر ساخته شده. ارتفاع این منار ۲۶ متر است و ۸۶ پله از داخل دارد، محیط آن در پایین در حدود ۱۳ متر میباشد و به نسبت ارتفاع منار از سطح زمین از محیط آن کاسته میشود به‌طوری‌که دور منار در بالا ۸/۶ متر است، این منار سکو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شده. نقوشی از آجر در روی منار هست که به منزلهٔ نما و تزیین آن محسوب میشود، در ارتفاع ۵/۱۰ متری کتیبه‌ای از آجر به خط کوفی است به عرض ۳۰/۱ متر که فقط «الامیر السید الاجل» از آن خوانده میشود. آجرهایی که در ساختمان داخلی به کار رفته به قطر ۴ تا ۵/۴ سانتی‌متر و به طول و عرض ۲۲ سانتی‌متر و آجرهایی که در تزیینات خارجی مصرف شده به طول ۵/۱۷ و به عرض ۱۷ و به قطر ۵/۳ سانتی‌متر میباشد.
بلندای این منار در قدیم بیشتر بوده و گویا در اثر زلزله قسمتی از بالا و کلاهک آن فروریخته‌است، بانی این منار بختیار بن محمد حاکم ایالت قومس و ممدوح منوچهری دامغانی است که منار مسجد جامع سمنان نیز از بناهای وی به‌شمار میرود.
این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آدرس: استان سمنان، جنوب شهرستان دامغان، خیابان ایستگاه راه آهن