نگارگری ایرانی برای نمایش فضا در اثر خود، به‌جای استفاده از خطوط همگران که در اثرش ایجاد عمق می‌نماید از خطوط همگرا که در اثرش ایجاد عمق می‌نماید از خطوط موازی و منحنی استفاده می‌کند و با بهره‌گیری از سطوح مختلف به خصوص جلو به عقب و پله مانند که یکی پشت سر دیگری قرار می‌گیرد حرکت در فضا را از پایین به طرف بالا، بدون آن که اشیا کوچک‌تر شوند روی سطوح تصویر نمایش می‌دهد؛ در حالی که عمق تصویر همچنان محسوس است.
در میان هنرها، هنر نقاشی می‌تواند نزدیک‌ترین پیوند را میان تفکر و احساس برقرار سازد. در بین شیوه‌های گوناگون نقاشی، هنر نگارگری ایران با استفاده‌ی صحیح از به کار بردن رنگ، شکل و فضا شاید یکی از شیوه‌های موفق باشد.
نگارگر ایرانی، هرگز تلاش نمی‌کند که تنها آیینه‌ای در مقابل طبیعت قرار داده هر آن چه را که می‌بیند به اندازه کوچک‌تر ترسیم کند بلکه او می‌خواهد ظاهر و باطن طبیعت را در قالب شکل، رنگ و فضا بازگو نماید و تاثیری از ذهن خلاق خود بر آن به جای گذارد.
تاریخچه هنر نگارگری در ایران
مورخان و کارشناسان هنری، تاریخ نقاشی ایران را ۴ دوره کلی تقسیم می‌کنند.
- دوره کهن که مربوط به روزگار پیش از تاریخ تا دوران مغول است.
- دوره میانه که از استیلای مغول بر ایران آغاز و تا اواسط حکومت صفوی را شامل می‌شود.
- دوره جدید مربوط به تحولات سده ۱۱ ه.ق تا ۱۳ ه.ق است.
- دوره معاصر از اواسط حکومت قاجار و دوران مشروطه آغاز و تا به امروز ادامه دارد.
نقاشی ایران باستان
با اینکه هنر نگارگری را به اشتباه محصول ذوق و هنرنمایی نگارگران دوره‌های اسلامی می‌دانند اما این هنر، تاریخی بسیار قدیمی‌تر دارد بطوریکه ردپای نگارگری اسلامی را بر دیوارنگاره‌های دوران اشکانی و ساسانی می‌توان دنبال کرد. به همین دلیل نقاشی‌های باقی مانده این دوران، به جهت اینکه ریشه‌ها و سنت‌های نگارگری بعد از اسلامی را در خود حفظ کرده‌اند، اهمیت زیادی دارند.
مانی، بنیانگذار آئین مانوی که در این زمان می‌زیست برای آموزش مفاهیم مذهبی به پیروانشان کتاب‌های خود را نقاشی می‌کرد. این سنت حتی در میان نسل‌های بعدی مانویان ادامه یافت. از این رو آثار آنها نیز به عنوان پلی برای انتقال قواعد نقاشی ایران باستان به دوران اسلامی به حساب می‌آید. اصولی که با اندک تغییراتی در تمام سده‌های بعد قابل شناسایی‌اند.
احیای هنر نگارگری یا مینیاتور
در قرن ۱۳ ه.ق به دلیل ورود اندیشه‌های تجددگرایانه و روند نوسازی در عصر پهلوی، تاریخ، فرهنگ و هنر ایران صحنه کشاکش بیشتری میان سنت و مدرنیته بود. در این زمان که دیگر فعالیت‌های کارگاهی درباری و غیردرباری منسوخ شده بودند، مدارسی به منظور آموزش نقاشی غربی تاسیس شدند که تداوم آنها رابه شکل‌های تازه‌تر در هنرکده هنرهای زیبا و هنرهای تزئینی می‌توان دید.
در این دوره ۴ جریان به طور همزمان و موازی در نقاشی معاصر ایران وجود داشت که یکی از آنها هنر نگارگری جدید بود.
هنر نگارگری جدید
از اواخر دوره قاجار هنرمندان تلاش داشتند تا با الگوبرداری از مکتب اصفهان بار دیگر هنر نگارگری را زنده کنند. البته این تقلید ازآثار مکتب اصفهان بسیار سطحی وغیر حرفه‌ای بود.
در عصر پهلوی نیز با همین هدف بخشی از برنامه‌های فرهنگی و هنری به نوسازی هنرهای سنتی و احیای نگارگری اختصاص یافت. بنابراین اقداماتی برای رواج دوباره نگارگری از سوی برخی دوستداران این هنر صورت گرفت.
با اینکه هنر نگارگری جدید ماهیتی سنتی دارد اما نگارگران می‌کوشند تا با روش‌های تازه، تنوعی در آن پدید آورند. مانند نقاشی از چهره‌های زیباتر و ایرانی‌تر نسبت به گذشته، حرکات اغراق آمیز پیکره‌های انسانی و حیوانی، فضاهای خیالی و رویایی، جامه‌های پر چین و شکن و … . مینیاتورهای استاد فرشچیان نمونه‌های زیبای این دوره از هنر نگارگری‌اند.
ویژگی آثار هنر نگارگری در ایران
نقاشی ایران همواره در طول تاریخ در برابر نفوذ فرهنگ‌ها و هنرهای بیگانه شرقی و غربی ایستادگی کرد و با اقتباس از هنر آنها، دست به ابداعات تازه زد. یعنی به جای تقلید و تکرار، آنها را در خود حل کرد. به همین دلیل با وجود تمام فراز و نشیب‌ها و تهاجمات فرهنگی و هنری که تاریخ ایران از سر گذرانده، همواره یک پیوستگی در تمام دوره‌های نقاشی ایران وجود دارد.
تذهیب چیست؟
تذهیب واژه‌ای عربی است که از ذهب به معنای طلا گرفته شده و به طور کلی به معنای طلاکاری است. اما این اصطلاح در هنر نگارگری ایران به معنای قلم‌گیری‌های ظریف از خطوط و نقوش گیاهی و هندسی به رنگ طلایی در حاشیه کتاب‌ها و یا در میان خطوط خوشنویسی شده است.
تشعیر چیست؟
تشعیرسازی و تشعیراندازی به معنای آرایش کناره‌ها و حاشیه‌های صفحات کتاب‌ها و نقاشی‌های تک برگ –مرقع- با نقوش حیوانی و گیاهی است که از اوایل سده ۱۰ ه.ق در هنر ایران رایج شد. این نقوش، شامل عناصر گیاهی، پرندگان، حیوانات خیالی و افسانه‌ای مانند سیمرغ و اژدها و حیوانات واقعی در حال جست و خیز است که معمولا با یک یا دو رنگ ترسیم می‌شوند
مکاتب نگارگری ایران
اولین مکتب نگارگری ایرانی که در تبریز پایه ریزی شده است، و آن را مکتب تبریز نامیده‌اند. در دوران صفوی و بازگشت تختگاه به تبریز مکتب دیگری در نگارگری با نام تبریز شکل می‌گیرد. همچنین برای اولین بار در تاریخ ایران مصور سازی کتب به شکل کارگاهی و در مجموعه‌ای به نام ربع رشیدی که به همت خواجه رشد الدین فضل الله بنا شده بود به انجام می‌رسید.
- مکتب شیراز، سده هشتم(ه.ق)
- مکتب جلایری
- مکتب شیراز (سده۹ ه.ق)
- مکتب هرات
- کمال‌الدین بهزاد
طراحی در نگارگری
شیوه طراحی نگارگران ایرانی نیز دنباله رو هنر خوشنویسی در خط فارسی است و چون طراحان ایرانی، خوشنویسان چیره دستی نیز بوده‌اند به همین دلیل فن قلم‌گیری را در طراحی و نگارگری ایرانی به کار برده‌اند. ویژگی اصلی در هنر نگارگری استفاده هنرمندان از خطوط منحنی، عدم رعایت حجم، دوری و نزدیکی اشیا است.
هنرمندان با قلم‌گیری یا پیچاندن قلم، ضخامت خطوط را در نقاشی تغییر می‌دهند و تکرار این عمل موجب پیدایش سایه روشن و حجم در تصویر می‌شود. به‌طورکلی می‌توان گفت خط وقلم‌گیری دو رکن اصلی در نقاشی ایرانی (نگارگری) هستندکه در ادامه توضیح داده شده‌اند.
ترکیب‌بندی در نگارگری
ترکیب عناصری چون قلم‌گیری، پرداز، سطح رنگ، فضا و تناسبات هندسی در یک اثر در جهت بیان معنایی خاص را ترکیب‌بندی در نگارگری می‌گویند. اصول ترکیب‌بندی در نگارگری در برگیرنده‌ی درک هنری، انتخاب موضوع، انتخاب کادر، تقسیم‌بندی در کادر و انتخاب اجزا است.