قلعه فورگ یا همان قلعه میرزا رفیع خان از معروف ترین قلعه های ایران، در شمال روستای فورگ و ۱۱۰ کیلومتری غرب بیرجند در استان خراسان جنوبی قرار گرفته است.
باستان‌شناسان احتمال می‌دهند دژ فورگ پس از دژ الموت بزرگترین پایگاه اسماعیلیان بوده است. به همین دلیل فورگ یکی از ۱۰ دژ بزرگ و ارزشمند ایران است که نامش در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
این دژ در زمان نادرشاه افشار ساخته و در زمان پهلوی اول توسط محمدابراهیم علم به توپ بسته و تخریب شد. بااین‌وجود عظمت باقی‌مانده‌های قلعه فورگ، هنوز نشان از شکوه این دژ پهناور در زمانه خود دارند.
پیشینه غنی قلعه فورگ
قلعه باعظمت و کم‌نظیر فورگ یا قلعه میرزا رفیع‌خان که خوشبختانه تا حدود زیادی از گزند حوادث مخرب طبیعی و مصنوعی و دست تطاول زمانه در امان مانده است، همچون نگینی شاهوار در میان آثار تاریخی و مکان های دیدنی استان خراسان جنوبی می‌درخشد.
این بنا در در زمره ۱۰ قلعه تاریخی مهم کشور و از آثار مهم و قابل توجه ایران است که علاوه بر جایگاه ملی، ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارا است. این اثر تاریخی به شماره ۳۴۵۰ در تاریخ ۱۲/۲۸/ ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
اسناد و مدارک غیر مکتوب در ارتباط با وقایع مربوط به زمان ساخت یا حوادث تاریخی و طبیعی به وقوع پیوسته در این مجموعه محدود بوده و نیاز به حفاری و بررسی‌های بیشتری دارد. تنها کتیبه موجود که بر سطح ساروجی آب‌انبار قلعه حک شده است،
تاریخ ۱۱۸۱ هجری شمسی را نشان می‌دهد و حاکی از آن است که تعمیراتی توسط استادی به نام ابوسعید جزیکی در اوایل دوره قاجار، در بنا صورت گرفته است. بررسی‌های تاریخ محلی منطقه نیز تا حد زیادی با این تاریخ‌ها همخوانی دارد و حاکمیت میرزا بقاخان و پس از وی فرزندان و اولادش به ویژه میرزا رفیع‌خان دوم و میرزا رفیع‌خان سوم مطالب فوق را تایید می‌کند.
بخش های مختلف قلعه فورگ
ورودی اصلی قلعه در حصار شرقی آن قرار گرفته که البته پایین‌ترین نقطه قلعه به شمار می‌رود. به طور کلی در معماری قلعه از سمت شرق به غرب سه بخش عمده قابل تشخیص است؛ بخش اول در سمت شرق شامل انبار علوفه، محل زندگی خدمه، محل نگهداری احشام و حوض انباری است.
قسمت دوم قلعه که در مرکز قلعه قرار دارد، در ارتفاع بالاتری نسبت به بخش اول قرار گرفته است که در فاصله ۵۰ متری از محل نگهداری احشام احداث شده به محل نگهداری آذوقه و تدارکات نظامی و محل سکونت سربازان و مسجد اختصاص دارد و سومین بخش که حالت مرکزیت قلعه را دارد، در بالاترین بخش قلعه و در دو طبقه احداث شده که بر کل روستا و راه‌های ارتباطی پیرامون منطقه اشراف دارد.
در بخش شرقی قلعه که ورودی، برج‌های نگهبانی، آب‌انبار و فضاهای دیگر را شامل می‌شود. به دلیل درصد بالای تخریب در آن‌ها امکان تشخیص دقیق نوع کاربری‌شان وجود ندارد.
به دلیل وجود آثاری از برج و بارو در حد فاصل این بخش با بخش اول، این احتمال وجود دارد که مرحله دوم دفاعی قلعه بوده تا بدین وسیله لایه‌های دفاعی بخش اصلی قلعه یعنی کهندژ تکمیل‌تر شود. در گوشه شمال شرقی این قسمت برجی خشتی وجود دارد، با تزیینات چلیپایی یا طرح لوزی که در میان مردم روستا به برج کبوتر خانه شهرت دارد.
سومین بخش قلعه که در غربی‌ترین قسمت آن و نیز در مرتفع‌ترین بخش قلعه قرار دارد، به وسیله دو برج و حصاری مستحکم و بلند از بخش دوم جدا شده است. وجود این برج‌ها و حصارها نشان‌دهنده اهمیت زیاد این بخش است.
این قسمت که کهندژ یا شاهنشین قلعه محسوب می‌شود، دارای فضاهای دست‌نخورده بیشتری نسبت به دو قسمت قبل است. وجود فضاهایی مانند هشتی‌ها، راهروهای ارتباطی، اصطبل، محل ذخیره آذوقه، برج‌های نگهبانی، و فضاهایی با کاربری‌های دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های این قسمت می‌باشد، کهندژ یا ارگ دارای دو طبقه بوده که طبقه فوقانی آن جز قسمت‌های محدود، دچار تخریب شده است.
از دیگر عناصر معماری نقبی یا تونل است که به خارج از قلعه راه دارد که به منظور برداشت آب، در زمان محاصره قلعه یا خروج اضطراری و پنهانی ساخته شده است. این تونل زیر زمینی که در حال حاضر تا یکصد پله آن قابل تردد است، در جریان نبرد میرزا رفیع خان با میر علم خان و پسرش امیر اسدالله خان مورد استفاده قرار گرفت.
قرارگیری این بنا از جاهای دیدنی بیرجند روی ارتفاعات منتهی به دره درمیان و دشت اسدیه موجب احاطه آن بر روستاها، مزارع و مسیرهای ارتباطی موجود در این منطقه شده است. این سازه باستانی و عظیم از برج‌های نگهبانی، حصارها، هشتی‌ها، راهروها، اصطبل، انبارهای ذخیره آذوقه، و فضاهای متعدد دیگری تشکیل شده و علاوه بر راه‌های اصلی به‌وسیله یک تونل زیرزمینی فرعی به دنیای بیرون متصل شده است.
این مسیر که در حال حاضر تنها یکصد پله قابل استفاده دارد احتمالا در گذشته برای حمل‌ونقل آب یا ورود و خروج اضطراری صاحب‌منصبان و ساکنان قلعه به‌کار می‌رفته است. خوشبختانه، بخش‌های قابل توجهی از این سازه باشکوه سالم مانده و بازدید از آن امکان‌پذیر است.
امکانات رفاهی قلعه فورگ بیرجند
در مسیر بیرجند به قلعه فورگ، اغذیه‌فروشی‌ها، رستوران‌ها، مهمانسراها و سرویس‌های بهداشتی متعدد و همچنین، پمپ بنزین و باجه خودپرداز هم وجود دارد.
- هزینه بازدید از قلعه فورگ: رایگان
- زمان بازدید از قلعه فورگ: همه‌روزه از ساعت ۸:۱۵ صبح الی ۱۷ عصر
-
آدرس قلعه فورگ در خراسان جنوبی
قلعه تاریخی فورگ در استان خراسان جنوبی، ۱۱۰ کیلومتری شرق بیرجند، روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان و در ۵ کیلومتری درمیان واقع است.