باغ ارم یک باغ ایرانی تاریخی در شهر شیراز است و شامل چند بنای تاریخی و باغ گیاه‌شناسی می‌شود. پیشنهاد دُرناتریپ به گردشگران عزیز این است که این باغ زیبا با گلهای رنگارنگ و تزئینات زیبای آن را به هیچ وجه از دست ندهند.
تاریخچه
تاریخ ساخت و بنیان‌گذار اولیه باغ ارم شیراز به درستی مشخص نیست؛ولی توصیف هایی از آن در سفرنامه های متعلق به قرن دهم و یازدهم هجری آمده است. این باغ در روزگار سلجوقیان و آل اینجو پابرجا بوده است در زمان زندیه هم کریم خان زند در سازندگی و بهسازی این باغ کوشید.در زمان قاجاریه این باغ به مدت ۷۵ سال به دست سران ایل قشقایی افتاد.در این زمان عمارتی در این باغ ساخته شد.اما در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار عمارتی دیگر توسط حسین علی خان نصیرالملک پی‌ریزی شد که با مرگ وی خواهر زاده او ابولقاسم خان نصیرالملک امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت نیمه کاره را تکمیل کرد.این باغ از املاک خاندان قوامی شیراز بود. این عمارت تاکنون پا برجاست. این باغ تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از اقصا نقاط جهان در این باغ کاشته شده است؛ به شکلی که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گل ها و گیاهان در آمده است.
در حال حاضر این باغ در اختیار دانشگاه شیراز است؛ باغ گیاه شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق قرار دارد. در تاریخ شش تیرماه ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو باغ ارم شیراز به همراه هشت باغ دیگر ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت گردید.
معماری
عمارت وسط هسته مرکزی این باغ محسوب می‌شود. شیوه معماری عمارت این باغ به سبک زمان قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه است. این عمارت از نظر معماری،نقاشی،کاشی کاری و گچ بری از شاهکاری های معماری زمان قاجار است. این عمارت از سه طبقه با تزئینات فراوان تشکیل شده است. اتاق‌های طبقه زیرین که تقریباً زیر زمین هستند، محلی است برای استراحت در روزهای گرم تابستان.تزئینات این اتاقها،کاشی کاری‌های رنگین است.دو طبقه بالایی دارای ستون‌هایی است که از تخت جمشید الهام گرفته شده اند. در پیشانی بنا، دو نیم دایره در دو طرف و یک تابلو بزرگ در وسط قرار گرفته که از سه هلال روی هم تشکیل شده است. این تابلو، تصاویری از شاهنامه فردوسی و نبرد شاهان قاجار را نشان می دهد. این بنا بیش از ۷۰ سال به خوانین قشقایی تعلق داشته که در دوران پهلوی مصادره شده است.
محوطه باغ
در شمال غربی شهر شیراز و در کنار شهر باغ زیبایی از دوره قاجاریه باقی مانده که به باغ ارم مشهور است. در سمت جنوب باغ مذکور رودخانه خشک شیراز از شرق به غرب امتداد دارد.
وسعت باغ بیش از سه هکتار و از درختان مرکبات و سرو پوشیده شده است. جالب ترین قسمت باغ خیابانی است که از شرق به غرب در وسط باغ احداث و در دو طرف آن درختان سرو کاشته اند و زیبایی خاصی را داراست. در میان درختان سرو این خیابان سرو بلند قامتی است که از دور جلب توجه می کند و به علت موزون بودن آن آنرا سرو ناز می خوانند. نظیر سرو مذکور در سایر باغهای شیراز دیده نمی‌شود. صحن باغ را درختان زینتی و سرو و نارنج و انواع گلهای تزئینی پوشانیده و تزئین نموده است.
باغ ارم به وسیله دولت و کمکهای مادی شاهنشاه و شهبانو خریداری و تعمیر و به دانشگاه شیراز اهدا گردیده است. ساختمان آن به علت عوامل طبیعی به صورت مخروبه درآمده بود و دیوارهای باغ نیز از چینه بود که به طور کلی خراب شده بود.ضمن تهیه طرح تعمیراتی دیوار چینه آن برداشته شد و یک دیوار کوتاه سنگی با نرده آهنی در اطراف آن احداث گردید. تزئینات قسمتهای مختلف ساختمان تعمیر و تکمیل و مجددا به صورت آبرومندی درآمد.
باغ مذکور از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار به شمار می رود و بوسیله مرحوم نصیرالملک ساختمان فعلی بنا شده است. در این مورد چند کتیبه سنگی در نقاط مختلف باغ از نصیرالملک باقی مانده است. اولین کتیبه سنگ مرمر است که در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ نصب شده و با خط نستعلیق چنین خوانده می شود:
از وزیر شه نصیرالملک راد / دائمش باغ ارم آباد باد.
علاوه بر کتیبه فوق شش کتیبه سنگی در نمای شرقی ساختمان به صورت ازاره دیده می‌شود که همه آنها با خط نستعلیق نقر و در آخر آنها تاریخ های مختلفی به چشم می‌خورد و نام نصیرالملک در آنها ذکر شده است.در آخر کتیبه اولی تاریخ ۱۳۳۹ نوشته شده است. اشعار کتیبه دوم مربوط به شوریده شیرازی شاعر معروف دوره قاجاریه می باشد.کتیبه سوم بیت اول آن تاریخ بنای ساختمان را مشخص می سازد چنین است.
ز وزیر شهر نصیرالملک راد / دائمش باغ اِرم آباد باد
در کتیبه چهارم تاریخ ۱۳۳۹ دیده می‌شود و اشعار آن مربوط به فصیح الملک شوریده شیرازی است. در کتیبه چهارم نیز رمضان المبارک ۱۳۱۵ دیده می شود و مربوط به تعمیرات بنا در دوره مظفرالدین شاه قاجار می‌باشد. در کتیبه پنجم در آخر کتیبه چنین خوانده می شود: حسب مستطاب اجل اشرف آقای نصیرالملک
در کتیبه ششم که در سمت چپ و پای ایوان جنوبی نصب شده است،چنین خوانده می شود: خادم اهل بشارت خان بنده درگه نصیرالملک ۱۳۴۰ کتیبه های مذکور مربوط به تعمیراتی است که به تدریج در این بنای با ارزش صورت گرفته است.جالب ترین تعمیرات در سال‌های اخیر در این بنای ارزنده انجام پذیرفت که به کلی آن را از وضع خراب گذشته خارج نموده است.
آینه کاری تالار آینه و نقاشی های جالب رنگ و روغن سقف اتاقها و ایوان‌ها ترمیم گردید.محوطه باغ که به صورت مخروبه‌ای درآمده بود.مجددا تعمیر و با همان طرح اصلی خود ترمیم گردید.قسمت عمده از کاشیکاری نمای جرزها که فرو ریخته بود مجددا با همان سبک اولیه در محل نصب گردید.
یکی از قسمت های بسیار جالب این بنا پنجره های آهنی است که در طبقه اول ساختمان در پای ایوان بزرگ دو ستونی در مدخل سردابه قرار دارد و از نمونه‌های جالب پنجره های آهنی در دوره قاجاریه محسوب می‌شود. قسمت عمده درهای چوبی از چوب ساج تهیه گردید و به همین جهت با گذشت سال ها سالم باقی مانده و هیبت اصلی خود را حفظ نموده اند.
کاشیکاری پیشانی ایوان مرکزی و اطراف آن از جالب ترین کاشی کاری های دوره قاجاریه محسوب می‌شود که نمونه آن در سایر بناهای دوره قاجاریه دیده نمی‌شود.چه در ساختمان دیوانخانه قوام الملکی یا اندرون زینت الملکی و یا سایر بناهای دوره قاجاریه نظیر کتیبه کاشیکاری پیشانی ایوان ساختمان باغ ارم دیده نمی‌شود و به همین جهت آن را باید از نمونه‌های منحصر به فرد دانست.
از مرحوم نصیرالملک بنا های ارزنده ای در فارس باقی مانده از جمله آنها مسجد نصیرالملک،خانه نصیرالملک و باغ ارم می‌باشد. ساختمان قدیمی آن از بناهای بسیار جالب و بی نظیر دوره قاجاریه محسوب می شود.ایوان دو ستونی مرکزی و دو ایوان اطراف آن از شاهکارهای معماری محسوب می‌شوند. حاشیه های کاشیکاری جرزهای ایوان از نمونه‌های جالب کاشیکاری دوره قاجاریه محسوب می‌شود.عمارت آن با داشتن کاشی کاری ها و حجاری ها و نقاشی های رنگ و روغن از جمله بناهای پر ارزش و مهم شیراز و نقوش ازاره سنگی آن از نمونه‌های جالب حجاری محسوب می‌شود.
از جمله قسمت های بسیار جالب این بنای با ارزش سردابه ای است که در طبقه زیرین این ساختمان قرار دارد و آب جاری از وسط آن می گذرد و به همین جهت سردابه مذکور از نظر زندگی در تابستان محل بسیار مناسبی بوده است.گچبری های بسیار زیبایی در قسمت های مختلف و از جمله در ایوان های نمای شرقی دیده می‌شود که منظره جالبی به این بنای باارزش داده است.
شش کتیبه سنگی در نمای شرقی ساختمان باغ ارم دیده می‌شود. کتیبه‌های سنگی مذکور برنمای جرزهای طبقه اول نصب و خط همه کتیبه‌ها نستعلیق است. دو کتیبه در زیر ایوان دو ستون سمت راست و دو کتیبه در زیر ایوان دو ستونی بزرگ و دو کتیبه دیگر زیر ایوان دو ستونی سمت راست نصب گردید و به ترتیب کتیبه های مذکور را از سمت راست موردبررسی قرار می‌دهیم.اولین کتیبه سمت راست در پای ستون سمت راست ایوان سمت راست نصب شده علینقی الشریف عمل استادباشی حجار ۱۳۳۹. اشعار مربوط به مرحوم فصیح الملک شوریده شیرازی است.
کتیبه دوم سنگی در پای ستون سمت چپ ایوان شمالی نصب گردید،خط کتیبه مذکور نیز خط نستعلیق است.اشعار نیز اثر طبع مرحوم حاجی فصیح الملک شوریده شیرازی است. کتیبه بعدی که سرباز دوره هخامنشی را نشان می دهد که در یک دست نیزه و در یک دست دیگر او گرزی قرار دارد،کلاه را با آن که سعی نموده اند به فرم نیزه داران تخت جمشید حجاری نمایند ولی ساده است و هیچ گونه تزییناتی ندارد.
کتیبه مذکور در دو طرف ایوان قرینه سازی است ولی به هر حال با این که تقلید از نقوش برجسته تخت جمشید شده جذابی و فرم زیبای نقوش برجسته نیزه داران پارسی تخت جمشید را ندارد.
سه پنجره آهنی در پای ایوان مرکزی دیده می شود که دو پنجره آهنی طرفین بزرگتر و قرینه سازی است.پنجره وسط دو پنجره دارای اندازه بزرگتری است،پنجره های آهنی مذکور قدیمی و مربوط به زمان احداث ساختمان می باشد سپس کتیبه ای با خط نستعلیق نصب شده.کتیبه نیز بعد به خط نستعلیق نقر شده.کتیبه بعدی نظیر کتیبه سمت راست یک سرباز هخامنشی را نشان میدهد که به همان فرم نقش برجسته سمت راست حجاری گردید و سپس کتیبه سنگی دیگری است که با خط نستعلیق حجاری و نصب شده. سر در شمال شرقی باغ ارم: این سرا در سمت شمال شرقی باغ ارم و در انتهای آن قرار دارد و از نمونه های جالب و ارزنده از نظر فرم و تزئینات محسوب می‌شود.
کاشیکاری های سردر منحصر به چند کتیبه و چند قطعه کاشیکاری است ولی از نظر فرم ساختمان از نمونه‌های منحصر به فرد محسوب می شود،در بالا و در پیشانی سر در کتیبه ای به خط نستعلیق بر روی کاشی معرق نصب گردید. نصر من الله و فتح قریب در زیر کتیبه کاشی کتیبه ای از سنگ مرمر لیمویی رنگ قرار دارد که در سطر اول آن کلمه ی شریفه بسم الله الرحمن الرحیم و سپس یک بیت شعر با خط نستعلیق در زیر آن بر روی سنگ حجاری شده که چنین خوانده می شود:
از وزیر شه نصیرالملک راد / دائماً باغ ارم آباد باد
تاریخ مذکور مربوط به دوره سلطنت مظفرالدین شاه قاجار و زمانی است که نصیرالملک حکمران فارس بوده است،در هر سمت در دو طاق نما در طرفین دیده می‌شود که بالای آنها در هر طرف یک کتیبه کاشیکاری نصب گردید.کتیبه‌های کاشیکاری طرفین در با خط نستعلیق با زمینه سورمه ای است و نوشته آن به صورت معرق است که آیه ای از قرآن مجید است.
علاوه بر کتیبه های فوق چند کتیبه کاشیکاری معرق برجسته در اطراف سر در مذکور دیده می شود که جلوه خاصی به سردرد داده است.در جلوی ساختمان اصلی باغ در سمت مشرق حوزه وسیعی قرار دارد.
روی هم رفته ساختمان باغ ارم را از نظر نقاشی های رنگ و روغن،درهای چوبی نفیس و منبت کاری های روی آن، پنجره های مشبک آهنی، ازاره سنگی بنا، مقرنس ها و گچبری و کاشیکاری های نما و پیشانی ساختمان و ستون های سنگی از نمونه های جالب هنری دوره قاجاریه باید محسوب داشت.
چگونه به آنجا بروم؟
بهترین راه برای رسیدن به این باغ استفاده از تاکسی می باشد،باغ ارم در خیابان ارم قرار دارد.
آدرس: استان فارس، شیراز، منطقه ۱، خیابان ارم