ماه محرم نخستین ماه تقویم اسلامی است که جزو ماه های حرام محسوب میشود. محرم ماه حماسه و شجاعت و جوانمردی، ماه ظلم ستیزی و مبارزه با تبعیض و ذلت است و یاد آور دوره ظلم ستیزی امام حسین (ع) است که بسیاری از شیعیان در سرتاسر ایران، آداب و رسوم مختلفی را جهت عذاداری دارند. «نخل گردانی، طبق کشی، طشت گذاری، دسته‌های شاخسی واخسی، زارخاک، گِل مالی، بیل زنی و…» از جمله این آداب و رسوم هاست که در مورد آنها در این پست بیشتر توضیح میدهیم.
طشت گذاری میان آذری ها
عزاداری شهرهای آذربایجان و اردبیل با دو رسم خاص «طشت گذاری» و دسته‌های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه‌ها و آداب خاصی برگزار میشود. دسته‌های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع می‌کنند. دسته‌های عزاداری شاخسی، واخسی، چند روز مانده به محرم، شب ها در حسینیه ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عذاداران، در صف هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان میشوند و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی دهند. اوج این مراسم درظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی نمودن مسیری طولانی نهایتا خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده (نماد خیمه‌های امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند. رسم دیگر، «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» است که منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب رود فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد. چرا که واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین(ع)، یارانشان و ایثارگری‌های سقای کربلا برای رسانیدن آب به تشنگان و حماسه آفرینی آنانی که با لبانی تشنه به شهادت رسیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و بخصوص ایرانیان، بیش از پیش عمق بخشیده است تا آنجا که انعکاس این امر را در فرهنگ مردم و بخصوص در شکل گیری آداب و رسوم و آیین‌های آنها شاهد هستیم.
حمل نخل در یزد
در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا(ع) یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی آورند. نخلی از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سرو که هیچ شباهتی به درخت نخل ندارد، اما به این نام خوانده میشود. مراسم نخل‌برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است که با همکاری و همیاری اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن آن و حمل آن در روز عاشورا برگزار میشود.
دربرخی موارد، زرتشتیان یزد هم در ساختن نخل‌ها، همیاری و همکاری دارند. آنها حضرت سیدالشهدا(ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند. مراسم آذین‌بندی و آماده کردن نخل‌ها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل و آبادی صورت می‌گیرد. برخی‌ها در یزد و حوالی آن، درختان خود را وقف می‌کنند تا در زمان کهنسالی آن ساقه‌هایش را صرف مرمت نخل کنند. نخل‌های بزرگ، پس از تزئین، چندین تُن وزن پیدا می‌کنند و معمولا برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است. مثلا نخل‌های میدان امیر چخماق، میدان امام تفت، میدان مهریز، هر یک به زور ده‌ها نفر نیاز دارد.
چاووش عزا در کاشان
در آخرین روز ذیحجه با ورود دسته «چاووش عزا» به بازار شهر کاشان مردم و کسبه از فرا رسیدن ماه محرم مطلع میشوند. بیشتر اعضا این دسته مداحان اهل بیت(ع) هستند که هر کدام در مسیر راه اشعاری را در رثای امام حسین (ع) و واقعه عاشورا می‌خوانند.عزاداری‌های سنتی در شهر کاشان سابقه‌ای طولانی دارد. به طوری که سابقه برپایی عزاداری در چند هیات به بیش از دو قرن می‌رسد. مجلس روضه‌خوانی بیت آیت‌الله مدنی که بیش از دو قرن نسل به‌نسل بر پا میشود. یک قرن از سابقه برپایی مجلس روضه خوانی در بیت آیت‌الله یثربی در مسجد حبیب ابن موسی (ع) می‌گذرد و مجلس روضه‌خوانی در مسجد «درب یلان» از طرف مرحوم حاج ارباب حسن تفضلی دو قرن پیش از پدر وی به یادگار مانده که هنوز همه ساله برگزارمی‌شود. مراسم «توغ»برداری در کاشان نیز از جمله آداب مورد توجه اهالی این شهرستان است. زمان برداشتن توغ در کاشان معمولا در شب و روز عاشورا و شانزدهم محرم است، مرسوم است که دسته‌های عزاداری به دنبال آن به بازار رفته و در پای آن عزاداری می‌کنند.
چایینه زنان در ایلام
در ایام محرم بیشتر مردها در سوگواری سالار شهیدان امام حسین (ع ) و یارانش، نقش فعال‌تری دارند اما در میان مردم ایلام، زنان در رسم «چایینه» دیگر تنها شاهدان اندوهگین نیستند و مراسم ویژه‌ای دارند. از جمله این چایینه‌ها می‌توان به چایینه حضرت قاسم (ع) در روز هفتم، چایینه حضرت عباس (ع ) در روز هشتم، چایینه امام حسین (ع ) در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی اشاره داشت. به طور مثال در چایینه قاسم، بر تن دختری جوان و ازدواج نکرده لباس عروسی می‌پوشانند و پس از آن چایینه خوان‌ها، این رسم را به جا می‌آورند.
روز یا عباس یا عباس در شاهرود
پنجمین روز از ماه محرم هر سال در شهر شاهرود روز«یا عباس یا عباس» نامیده شده و مراسم طوق‌بندان در این روز بر پا میشود. این نشانه از سه قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادی به عرض تقریبی 10 سانتی‌متر و طول یک متر تشکیل میشود. در باور اهالی منطقه، این نشانه، نمادی از علم و بیرق علمدار واقعه کربلا حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) است. پس از جامه به تن کردن بدنه طوق با پارچه‌های مشکی، سبز و غیره در این روز توسط سادات و پیرغلامان اباعبدالله الحسین(ع) انجام میشود. بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین طوق شهر که طوق «بابا علی» نام دارد. اگر در هنگام حمل طوق به طور ناگهانی تیغه آن بر زمین بیفتد، بلافاصله گوسفندی را در همان محل قربانی می‌کنند. در غیر این صورت معتقدند که پیشامد ناگواری برای شخص حامل طوق اتفاق خواهد افتاد.
هر طوق بنا بر سال‌های گذشته در مقابل خانه افرادی که نذر دارند با حضور عزاداران و با ذکر سلام و صلوات توسط سادات یا پیرغلامان تکایا و مساجد ادا میشود؛ پس از جامه شدن همه طوق‌ها، در ساعت چهار بعد از ظهر، عده‌ای از بزرگان تکیه‌ها در حالی که اشعار محتشم کاشانی را زمزمه می‌کنند در جلوی دیگر عزاداران به حرکت در می‌آیند؛ در مقابل آنها بیرق سفیدی توسط یکی از خادمین تکیه بازار حمل میشود. این بیرق به حضرت عباس (ع) منتسب بوده و رنگ سفید آن از عزیمت آن حضرت برای آوردن آب و نه جنگ‌طلبی حکایت دارد.
حسینیه اعظم در زنجان
در زنجان درعصر روز هشتم محرم به یاد سقای دشت کربلا چندین هزار عزادار از حسینیه اعظم به سوی امامزاده ابراهیم شهر حرکت می‌کنند که حتما تصاویرش را در تلویزیون دیده‌اید. در سال‌های اخیر بیش از دویست هزار نفر در این دسته شرکت می‌کنند. علاوه بر اهالی شهر، جمعی از اهالی استان‌های آذری زبان همسایه و حتی کشور آذربایجان خود را به زنجان می‌رسانند تا در این آیین بی‌نظیر شرکت کنند.
کثرت نذورات از سراسر جهان از جمله چندین هزار گوسفند اهدایی و قربانی کردن آنها پیشاپیش دسته، صحنه جالبی خلق می‌کند. این گوسفندهای نذری به حدی است که می‌توان حسینیه اعظم زنجان را دومین قربانگاه مسلمانان جهان پس از منا نامید! در این دسته نه علم‌کشی می‌کنند و نه از زنجیر‌زنی و طبل دهل رایج در دسته‌های عزاداری خبری است.
فقط سیل انسان‌های عزاداری است که نوحه‌های سنتی و قدیمی را زمزمه می‌کنند و بر سر و سینه می‌زنند. مسجد حسینیه اعظم زنجان و گرمابه قدیمی آن در جنوبی‌ترین بخش بافت قدیمی شهر زنجان و در محله‌ای معروف به «سیدلر» واقع شده که به دروازه جنوبی شهر (دروازه قلتوق) مشرف بوده و براساس کتیبه‌ای که بر سردر ورودی گرمابه این مجموعه قرار دارد، تاریخ تجدید بنای آن به عهد ناصرالدین شاه باز می‌گردد.
حرکت به سوی قدمگاه در بندر عباس
مردم عزادار شهر بندرعباس صبح تاسوعا تابوت‌هایی را از حسینیه‌ها بیرون می‌آورند و از شهر خارج می‌کنند تا به طرف قدمگاهی که مردم معتقدند به حضرت علی (ع ) منسوب است، ببرند. اهالی بر این باورند که با رقص دجله به طرف این قدمگاه حرکت نمادین فرزند به سوی پدر و دیدار با او انجام میشود.
سوگ سیاوش در خرم آباد
لرها توجه خاصی به مراسم سوگواری در ماه محرم دارند و به ویژه در دهه اول این ماه شهرهای خرم آباد مهمانان زیادی را به خود جلب می‌کند. عاشورای حسینی در خرم آباد با آداب و سنن دیرینه خود ازجمله زیباترین و پرشورترین آیین‌های اهالی این نقط از سرزمین پهناور ایران است. گل، نماد عزاداری و ماتم، از داغ سوگ سیاووش برای ایرانیان است که امروزه لرها وارث این رسم در روزهای عزا و ماتم هستند. ازچند روز مانده به عاشورا عده‌ای جهت روشن کردن آتش در صبح عاشورا، هیزم جمع می‌کنند. تا اگر در روز عاشورا برف و باران بارید و هوا سرد شد عزادارانی که درگِل می‌افتند از سرما حفظ شوند.
صبح روز عاشورا قبل از طلوع آفتاب، صدای آشنا و دلگیرانه ساز و دهل، جمعیت عزادار را به سوی میدان شهر و خره (گل) عاشورا فرا می‌خوانند. دسته دسته افراد سینه زن که از سر تا پا در گل غلت خورده‌اند، در میان دسته‌های عزادار سینه زنان به‌سوی مرکز شهر حرکت می‌کنند و این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد. از دیگر رسم‌های روز عاشورای لرها مراسم «دختران چهل منبر» است. از اول صبح عاشورا، دخترانی سیاه‌پوش و نقابدار با پای برهنه به‌صورت گروهی، مجالس عزا و حسینیه‌های شهر را می‌گردند و با نیت خواسته‌های مختلف به‌ویژه بخت گشایی در هر جلسه و مراسم عزاداری یک شمع روشن می‌کنند تا چهل منبر را سر بزنند و چهل شمع روشن کنند.
حمل شیدونه در دزفول
مردم عزادار دزفول، در روز عاشورا طاقی با چهار گلدسته را به حرکت در می‌آورند که روی آن به سبک نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای، صحنه‌هایی از عاشورا به تصویر درآمده است. این طاق «شیدونه» نام دارد و نذورات مردم در آن پخش میشود. شیدونه‌ها به بزرگانی که در روز تاسوعا نقش داشته‌اند، اختصاص دارد.
واحد در بوشهر
آوای غم انگیز نوحه خوانی و نوازندگی سنج و دمام بوشهری‌ها در ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غم‌های فراوان آنها دارد. سینه زنی در بوشهر و سایر شهرهای خطه جنوب با شکوه خاصی برگزار میشود. سینه زنی بوشهری به این صورت است که نوحه‌خوان در وسط می‌ایستد و بین 5 تا 20 حلقه انسانی دور او تشکیل میشود. سینه‌زن‌ها به صورت دایره‌ای می‌چرخند و حرکت پای آنان با نوای نوحه‌خوان هماهنگی دارد؛ صحنه‌هایی بسیار تماشایی و شور انگیز که هر بیننده‌ای را تحت تا ثیر قرار می‌دهد.
این نوع سینه‌زنی حالا از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است. اوج اجرای سینه‌زنی، هنگام اعلام واحد توسط نوحه‌خوان است که در آخرین لحظات سینه‌زنی و دمام که دریای مواج سینه زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می‌گوید «واحد» و گروه سینه‌زن یک صدا جواب می‌دهند «الله واحد» و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.
از قدیمی‌ترین محله‌های بوشهر که از قدیم‌الایام مردم به برپایی مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان پرداخته‌اند، چهار محل است که ازشب‌های ابتدایی ماه محرم بیشتر بوشهری‌ها به آنجا می‌روند. در «شام غریبان» بوشهری‌ها در حالی که علم‌ها را به صورت خوابانده حمل می‌کنند با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیه‌ها با خاموش کردن چراغ‌ها و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا و حالات خاندان رسول‌الله(ص) اشک ماتم می‌ریزند.
کسانی که برای دیدن عزاداری به بوشهر می‌روند، باید بدانند که آنجا غذاهایی که به صورت نذری پخته میشوند، بیشتر محلی هستند. در صبحانه، نان و‌اش بوشهری با سبزی و گوشت پخته و بین عزاداران پخش میشود. ناهار و شام هم بیشتر شکر پلو با شکر و زعفران و قیمه بوشهری با گوشت و نخود له شده می‌پزند.
