کبوترخانه‌ها که به آنها کفترخان یا برج کبوتر گفته میشود، ساختمان‌های کهن با شاهکار معماری ایرانی به حساب می‌آیند که در صحرا برای جذب و نگهداری کبوتران صحرایی جهت استفاده و گردآوری کودشان استفاده میشده است. کبوترخانه‌های ایرانی در مناطق مختلف ایران حضوری پیوسته داشته‌اند تا جایی که در استان اصفهان حدود سه هزار کبوترخانه وجود داشته است.
اهمیت کبوترخانه‌ها
در گذشته، مرغوب‌ترین کود در میان کشاورزان، کود کبوتر بوده است، البته نه تنها در ایران، بلکه در برخی نقاط دیگر جهان نیز استفاده از کود کبوتر نیز رایج بود است که در صنایع دیگری چون دباغی و باروت سازی نیز کاربرد داشته است.
صاحبان کبوترخانه‌ها در بازار کودسازی سهم بزرگی داشتند، به گونه‌ای که افراد کبوترخانه‌ها بسیار ثروتمند بودند و برای آنها در دوران صفویه مالیات سنگینی نیز وضع شده بود. طراحی و نوع ساخت آن نیز در جذب کبوتر نقش داشته است. در مناطق مختلف ایران بنا به فراوانی کبوترها و تعداد آنها، کبوترخانه‌هایی با ظرفیت و اشکال متفاوت ساخته میشده است. متاسفانه سهل انگاری در طرز نگهداری این بناها باعث شده تا اکثر آنها فراموش شده یا اثری از آنها باقی نماند. این بناها به گونه‌ای مورد توجه بوده که برخی مشاهیر چون ابن بطوطه نیز در مورد آنها مطالب بسیاری نوشته‌اند.
تیمور لنگ در زمان حمله به اصفهان، آنها را بی‌فایده میدانسته ولی وقتی مشاورانش فایده این بناها را به او توضیح داده بودند، به ساختن آنها در سمرقند پرداخته است. همچنین در دوزه ایلخانان نیز از آنها جهت رونق کشاورزی زیاد استفاده میشده است. در زمان حمله افغان‌ها، به دلیل استفاده این بناها از سنگر دفاعی، خسارات زیادی به آنها وارد شد. ساختار کبوترخانه‌ها متفاوت است که از انواع آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
استوانه‌ای
ساختاری استوانه‌ای شکل داشته که هی گونه سوراخی غیر از درب بدنه آن ندارد و بر فراز استوانه‌ی بزرگ برج (پشت بام) گنبدهایی موسوم به فلفل‌دان قرار داشته که در بدنه آنها سوراخ‌هایی برای ورود و خروج کبوترها وجود داشته است. به این سوراخ‌ها تنپوشه می‌گفتند.
مکعبی
راه ورود این کبوترخانه‌ها بر خلاف کبوترهای استوانه‌ای از پشت بام نیست و تنبوشه‌ها در بدنه ساختمان قرار دارند. چوب‌هایی نیز نزدیک تنبوشه‌ها وجود دارد تا کبوترها بر روی آنها بنشینند و ساده‌تر بتوانند خارج شده یا ب کبوترخانه‌ها وارد شوند.
ساختار
دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به حدی بوده که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر رسانیده است.
استفاده از مصالحی چون کاهگل آنها را در تابستان به مکانی خنک و در زمستان به مکانی گرم بدل کرده است. قطر تنپوشه‌ها متناسب با اندازه کبوترها در نظر گرفته می‌شد، به نحوی که پرندگان شکاری، جغدها و کلاغ‌ها که همه آنها از کبوترها بزرگ‌تر هستند، امکان ورود به کبوترخانه را از این سوراخ‌ها نداشتند. از دیواره برج یک یا دو نوار صیقلی از گچ را روی دیواره‌ی برج نصب می‌کردند. همچنین در وسط کبوترخانه، تشتی از شیر قرار می‌دادند و اطرافش را نیز آغشته به آهک می‌کردند. در صورتی که ماری به هر شکل وارد برج می‌شد از آنجایی که به شیر بسیار علاقه داشت، حتما به سمت شیر می‌رفت، از روی آهک‌ها عبور می‌کرد، تماس بدن مار با آهک سبب سنگینی‌اش می‌شد و نهایتا مار در کف کبوترخانه زمین‌گیر می‌شد و همچنین از بوی برخی گیاهان جهت راندن مارها استفاده میشده است. وجود کاهگل نیز جهت جلوگیری از ورود حشرات موذی چون کنه کاربرد زیادی داشته است. همچنین برای جلوگیری از حمله گرگ، روباه، کفتار و…. از سر بریده یکی از این حیوانات در کبوترخانه‌ها استفاده میشده است.
