مدرسه‌ی ضیائیه یا زندان اسکندر؟!

کمتر اثر تاریخی در شهر یزد وجود دارد که شهرتش عالم گیر نشده باشد و مردم کشورمان نیز آن را نشناسند. در این نوشتار می‌خواهیم به یکی از آثار تاریخی این شهر که سرگذشت عجیب و پر ابهامی داشته است بپردازیم.

مدرسه‌‌ی ضیائیه که به زندان اسکندر نیز معروف است از آثار تاریخی شهر یزد مربوط به قرن هفتم می‌باشد. این بنا در محله‌ی فهادان، که یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شهر یزد است، واقع شده است.

مدرسه یا زندان؟

در مورد مدرسه یا زندان بودن این بنا و اینکه در ابتدا با چه هدفی ساخته شده است روایت های مختلفی وجود دارد. برخی بر این باورند این بنا در سال 631 قمری به همت عارف معروف ضیاءالدین حسین رضی شروع به ساخت گردیده و در سال 705 به فاصله‌ی 74 سال توسط پسرانش تکمیل شده است.

برخی دیگر نیز بر این باورند که در زمان حمله‌ی اسکندر، این بنا به عنوان یک زندان ساخته شده است و مدت‌ها به همین عنوان از آن استفاده‌ی کاربری می‌شده است. اما در ادامه‌ی مسیر قدمت پر افت و خیز این بنا، زندانی که محل محبوس شدن عده ی زیادی بود، تبدیل به مکانی برای تحصیل علم و دانش افراد بسیارِ دیگری می‌شود.

از جمله دلایلی که باعث شد تا زندان اسکندر شهرت زیادی پیدا کند، نوع معماری و شکوه و ابهتی است که در بخش‌های مختلف آن به چشم می‌خورد. این بنا علاوه بر ورودی و در و دیواری که تاریخ و هنر را در کنار خود حفظ کرده اند، بخش‌های مهم دیگری دارد. از بخش‌های مختلفی که در بنای تاریخی مدرسه‌ ضیائیه یا همان زندان اسکندر وجود دارد، می‌توان به وجود چاهی با قطری حدود ۲ متر در وسط حیاط آن اشاره کرد که به سردابی به عمق حدود ۵ متر منتهی می‌شود. در کف سرداب نیز حوضچه‌ای قرار دارد که به نظر می‌رسد از بقایای عمارت اولیه‌ی مدرسه‌ ضیائیه‌ بوده و دلیل حضور سرداب و حوضچه، فراهم کردن آب و استفاده از آن برای ساکنین مدرسه است. گنبد مدرسه‌ ضیائیه، از خشت خام ساخته شده و ارتفاع آن ۱۸ متر است و دارای گچبری‌ها و تزئینات زیبایی با آبرنگ طلایی و لاجوردی است که بخش اعظم آن از بین رفته‌است.

داخل چهار دیوارِ گنبد، کتیبه‌هایی وجود داشته که در حال حاضر متأسفانه از آن‌ها اثر چندانی باقی نمانده و در اثر زمان از بین رفته است. اما بسیاری از نشانه‌های آن هنوز هم موجود است. از جمله این که مشخص است که خط کتیبه‌ها کوفی بوده و شکل نگارش و کار کتیبه‌های این بنا همانند کارها و آثار گنبدی دیگر همچون گنبد هشت، مدرسه‌ی شاه کمالیه و بقعه‌ی فهادان است.

در کنار مدرسه‌ی ضیائیه بناهای تاریخی بقعه‌ی دوازده امام، خانه‌ی لاری‌ها و موزه‌ی مردم شناسی نیز واقع شده اند. بقعه‌ی دوازده امام یزد کاملاً در مجاورت مدرسه‌ی ضیائیه قرار دارد. به طوری که می‌توان به طور همزمان از این دو عمارت و شاهکار تاریخی ایرانی، دیدن کرد. گفتنی است گنبدهای این دو بنای مجاور، بسیار به هم شباهت دارد که در نوع خود بسیار جالب توجه است.