باغ نارنجستان قوام از باغ های زیبا و تاریخی ایرانی است که در خیابان لطفعلی خان زند در شهر شیراز قرار دارد که سالانه گردشگران زیادی را به خود جذب میکند. این باغ از زیبایی های خیره کننده ای برخوردار میباشد که در این پست قصد داریم به معرفی کامل باغ بپردازیم. با درناتریپ همراه باشید.
تاریخچه
قوام الملک در سال ۱۲۵۲ ه. ق به عنوان حاکم فارس منصوب شد و اقدام به احداث ابنیه تاریخی و سکونتی نمود که به شکل‌گیری مجموعه قوام منجر گردید. این مجموعه که در بین عامه مردم به باغ قوام معروف است بواسطه نام بنای بیرونی خود امروز به نارنجستان قوام معروف است. این مجموعه مصادف با دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و شامل بخش هایی چون حمام گچینه، حسینیه قوام، مکتب خانه قوام (خانه عرقیها)، اندرونی قوام (منزل زینت الملک)، دیوان خانه قوام (نارنجستان)، حمام اختصاصی قوام و اصطبل و زنجیرخانه (در حال حاضر از بین رفته است). البته بازارچه‌ای هم در این مجموعه وجود داشته که در اثر احداث خیابان لطفعلی خان زند از بین رفته است. بنای نارنجستان در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به دانشگاه شیراز اهدا گردید و بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی مورد استفاده موسسه آسیایی، تحت سرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ، ایران شناس معروف بوده است. نارنجستان قوام، بیرونی خانه قوام بوده‌است که از زیرزمین به خانه قوام راه داشته است و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و همچنین پذیرایی از مهمان‌ها استفاده می‌کردند.
بنای کنونی یعنی خانه قوام، منزل شخصی قوام الملک بوده و پس از محمد رضا خان قوام الملک سوم به پسر ایشان حبیب‌الله خان قوام الملک چهارم میرسد و سپس پس از مرگ او که املاکش تقسیم میگردد، نارنجستان قوام به ابراهیم خان قوام الملک پنجم پسر ایشان میرسد که این امر همزمان با دوره رضاخان میگردد و در آن زمان رضا خان پهلوی تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص برمی‌دارد. وفور درختان نارنج در این باغ باعث شده که این باغ با نام نارنجستان قوام شناخته شود. احداث باغ و مجموعه بناهای آن به وسیله علی محمد خان قوام الملک آغاز شده و در سال ۱۳۰۰ قمری به وسیله فرزند وی محمد رضا خان قوام الملک تکمیل گردیده است. محمد رضا خان بانی باغ و عمارت مزبور در آن دوره با حسین قلی خان نظام السلطنه والی فارس زد و خوردهای خونینی کرده و از محمد تقی میرزا کن الدوله برادر ناصرالدین شاه چوب خورده و مدت‌ها در تهران و دیگر شهرها در حال تبعید و سرگردانی به سر برده است. پس از قوام الملک سال‌های پیشین به وسیله ابراهیم قوام که از اخلاف محمدرضا خان است تغییراتی در ساختمان‌های مزبور انجام گرفته و به عنوان موزه و مرکزی برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا گردیده است. دانشگاه شیراز این محل را به مؤسسه آسیایی واگذار نموده و موسسه آسیایی نیز با استفاده از کمک‌های بخش فرهنگی سازمان برنامه و منابع دیگر تعمیرات مفصلی را در آنجا انجام داده و هنرمندان و صنعتگران شیرازی و اصفهانی و تهرانی هم بنحو ماهرانه و مطلوبی این بنای ارزشمند را مرمت نموده‌اند. هم‌اکنون در کتابخانه این مرکز مجموعه کتاب‌هایی که به وسیله پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز اهدا گردیده نگهداری می‌شود.
معماری
درب باغ به صورت هشتی به سمت جنوب باز میگردد و سردر آن دارای تزیینات آجری زیبا میباشد. کتیبه ای از جنس سنگ مرمر بر سردر ورودی این بنا قرار دارد و در دو طرف این کتیبه ابیاتی از آسوده شاعر شیرازی درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شده که سال ۱۳۰۵ هجری قمری را نشان میدهد. بر روی ازاره سنگی دو طرف درگاه نقش دو سرباز دوره قاجاریه در حالیکه تفنگی در دست دارند، حجاری شده‌است. در ورودی از چوب ساج تهیه شده بر روی آن منبت کاری‌های زیبایی انجام گرفته است. این در به یک هشتی مربوط می‌شود، سقف این هشتی دارای آجرکاری و کاشی کاری و مقرنس سازی‌های گچی بسیار زیبایی میباشد. این هشتی به وسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط دارد.
باغ قوام در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی دارای ساختمان است. عمارت اصلی باغ که در سمت شمالی واقع شده دو طبقه و در زیر آن هم یک طبقه زیرزمینی است. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت از شیوه معماری رایج در دوره زندیه اقتباس شده و همچنین سایر بناهای دوره زندیه و قاجاریه در عمارت دوره قاجاریه و حجاری و نقاشی و گچ بری و آئینه کاری عالی‌ترین نمونه هنر دوره قاجاریه محسوب می‌شود. با شکوه‌ترین قسمت این ساختمان ایوان بزرگ آن با دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح تزیین شده است.
در دو طرف ایوان بزرگ دو راه زینه برای ورود به آنجا و سایر قسمت‌ها ساخته شده که از کف محوطه نزدیک دو متر بلندی دارد. این پله‌ها به دو بهار خواب متصل است و در هر طرف یک سالن بزرگ و یک اتاق بزرگ واقع گردیده و در انتها نیز پله‌هایی برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده است. در روبروی ایوان شاه نشین، اتاق‌هایی که محل اقامت حاکم وقت و اقوام و مهمانان نزدیکش بوده، واقع میباشد. طبقه بالا نیز دارای چهار اتاق است که دو تای آن در عقب واقع شده و دارای هشتی و پنجره‌هایی مشرف بر ایوان میباشد. این اتاق ها سابقا برای اقامت مهمانان مورد استفاده قرار میگرفته است. تقسیم‌بندی اتاق‌ها بنحوی است که گروه‌هایی از مهمان‌ها به‌طور مجزا می‌توانسته‌اند در آنجا اقامت کنند و به‌طور کلی این مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل پنج اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر کدام با دو اتاق و شش اتاق انفرادی است.
ایوان بزرگ عمارت ار نظر هنرهای مختلفی که در آن بکار رفته زیباترین ایوان دو ستونی دوره قاجاریه در شیراز است. دو ستون ایوان از سنگ مرمر یکپارچه و بدنه آن‌ها استوانه‌ای و سر ستون‌ها دارای مقرنس کاری‌های زیبائی است. در وسط سقف ایوان یک مدال بزرگ نقاشی شده و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم گردیده است.
علاوه بر این نقش‌ها قسمت‌های دیگر سقف ایوان و بسیاری از اتاق‌ها و همچنین بدنه و دیوارهای آن‌ها با تصویرهای مختلف و زیبایی چون گل و بوته، اشکال حیوانات، منظره شکارگاه و غیره نقاشی شده و اطراف نقاشی‌های سقف ایوان و دیوارها و شاه‌نشین بنحو بدیعی آئینه کاری گردیده است. نقاشی رنگ و روغن سقف‌ها به سبک نقاشی‌های دوره زندیه است. نقاشی بر روی چوب‌های سقف که باصطلاح محلی مرجوک نامیده می‌شود مخصوص هنرمندان شیراز میباشد و در بیشتر ساختمان‌های دوره زندیه و قاجاریه شیراز این شیوه مشاهده می‌شود. در حواشی سقف‌ها مقداری کاغذ دیواری و عکس‌های کاغذی رنگی نیز بکار رفته که در آن دوره از اروپا به ایران آورده‌اند. سقف طبقه بالا در طرفین ایوان تیرهای چوبی است که روی آن‌ها هم نقاشی شده‌است. نقاشی‌های سقف ایوان بزرگ و بیشتر اتاق‌ها غالباً به وسیلهٔ لطفعلی خان صورتگر، نقاش و مینیاتوریست مشهور آن دوره انجام گرفته است. در هلالی وسط نقش دو شیر دیده می‌شود که که صفحه‌ای را نگه داشته‌اند و بر روی این صفحه ” نصر من الله و فتح قریب ” و دو فرشته هم از بالا آن را گرفته‌اند و در هلالی‌های کاشیکاری طرفین پلنگی است که آهویی را شکار کرده و زمینه این صحنه‌ها را خطوط اسلیمی مزین کرده است.
ضلع شرقی بنا نیز دارای حیاطی کوچک و اتاق‌هایی چند است. ساختمان و تأسیسات ضلع شرقی در گذشته به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته‌است. در وسط حیاط مدخل آشپزخانه حوض کوچکی وجود دارد. پاشویه حوض را قطعات سنگ سرخ‌فام و بده و کف آن را کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشانیده و در وسط حوض یک فواره سنگی تعبیه شده است. در سمت جنوب حیاط آشپزخانه، ستون سنگی حجاری شده ایست که به عنوان پایه ای برای گلدان نصب گردیده است.
ضلع جنوبی هم خود به صورت یک مجموعه است. در وسط این بنا دو راهرو وجود دارد که به وسیله یک هشتی به در ورودی باغ مربوط می‌شود و در دو طرف راهروها دو ایوان سرتاسری قرار گرفته‌است. در جلو هر ایوان چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون مشاهده میگردد. این ستون‌های چوبی در دوره قاجاریه بطرزی زیبا منبت کاری شده‌است. گچ بری دیوارها نیز از نمونه‌های جالب هنر آن دوره میباشد. کف ایوان‌ها به همان صورت سبک قدیم خود با قطعات کاشی سفید و آبی مفروش است. ازاره بنا با سنگ پوشیده شده و پنج باب پنجره سنگی که به‌طور برجسته حجاری شده به عنوان نورگیر در جلو ایوان‌ها نصب گردیده است. در طرفین این عمارت شش اتاق وجود دارد. در دوران گذشته که این باغ محل دیوان خانه حکومتی بوده از این اتاق‌ها به عنوان دفترکار استفاده میشده و ایوان‌های وسیع جلو آن‌ها به منزله اتاق انتظار برای مراجعین بوده‌است. ساختمان جنوبی باغ به وسیلهٔ راه پله‌ای به زیرزمین‌های طرفین راهرو راه دارد.
در وسط این ساختمان یک طاقنمای بزرگ و دو طاقنمای کوچک ایجاد شده که با اقتباس از تصاویر و سبک دوره زندیه کاشیکاری شده‌است. در طاقنمای بزرگ نقوش سه تن از خدمتکاران دوره زندیه بر روی کاشی دیده می‌شود که لباس‌های بلندی دارند و در دست یکی از آن‌ها قدحی و در دست دیگری تنگ و جامی است و سومی هم ظرفی پر از میوه در دست دارد. در بالای این طاقنما دو لچکی کاشیکاری با مناظری از طبیعت و تصویرهایی است از داستان‌های رستم پهلوان حماسی و دیو سفید الهام گرفته شده و در حاشیه مناظر تصویر شکارگاه و همچنین مینیاتورهای زیبایی مثل حمام گرفتن شیرین در چشمه است.
ازاره این قسمت نمای عمارت با سنگ‌های سرخ‌فام پوشیده شده و نقش‌های برجسته این سنگ‌ها از تصویرهای تخت جمشید اقتباس گردیده است.
بین عمارت ضلع جنوبی که دفترکار حاکم وقت بوده و عمارت اصلی که در سمت شمال قرار دارد باغ وسیعی است که در دوره قاجاریه با نرده آهنی محصور گردیده است. نرده آهنی دورادور باغچه‌ها بهمان وضع قدیم خود باقی مانده‌است. قسمت شمالی این باغ یعنی محوطه جلو ساختمان اصلی و ایوان بزرگ قدری بالاتر از سطح باغ است. در این محوطه حوض بزرگی ساخته شده به‌طوری‌که از روبرو نمای عمارت و ایوان در آن منعکس می‌شود. لبه‌ها و پاشویه این حوض را قطعات بزرگ سنگ سرخ‌فام تشکیل میدهد و در دو طرف آن چند باغچه وجود دارد. خیابان اصلی باغ از جلوی حوض تا نمای عمارت ضلع جنوبی ادامه می‌یابد. در وسط این خیابان آب نمائی سرتاسری با اشکال هندسی ساخته شده و اطراف آب نما هم گلکاری است. این باغ همچنان که از نام آن پیداست دارای درختان نارنج فراوان است، به‌طوری‌که در فصل شکوفه دادن عطر دل‌انگیز بهار نارنج فضای باغ را پر میکند دو ردیف درختان نخل تنومند و کهنسال نیز در دو طرف خیابان اصلی باغ وجود دارد. سایر انواع درختان را هم می‌توان در این باغ مشاهده نمود. گل‌های گوناگون و رنگارنگ نیز در باغ زیبای نارنجستان قوام بچشم می‌خورد.
در دوره قاجاریه باغ قوام و مجموعه عمارت آن ” بیرونی ” نامیده میشده و خانه زینت الملک را که در طرف مغرب آن واقع شده و فاصله بین آن‌ها یک کوچه است به جهت اینکه محل سکونت خانواده قوام بوده ” اندرونی ” می‌خوانده‌اند. این دو بنا از زیر کوچه توسط یک تونل با یکدیگر مربوط می‌شوند.
عمارت اصلی در قسمت جلو دارای درهای ارسی با شیشه‌های رنگی است. هلالی بین دو ایوان دو ستونی و شاه‌نشین هم شیشه‌های رنگی بسیار زیبائی دارد. این شیشه‌ها در دوره قاجاریه از اروپا به ایران آورده شده‌است. کلیه درهای عمارت از چوب گردو است خاتم کاری یا به سبک هندی منبت کاری شده و در آنجا صدفهائی بکار رفته که در آن زمان از خلیج فارس آورده‌اند. این درها بسیار نفیس و کار استادان بزرگ این فن است. ازاره تمام اتاق‌های اصلی عمارت و بخاری دیواری شاه‌نشین از سنگ‌های مرمر است. این سنگ‌ها را از یزد و تبریز به شیراز آورده‌اند. روی بخاری سنگ مرمر نقش داریوش هخامنشی با یک برجستگی مختصر کنده شده و حواشی آن برنگ طلائی تزیین گردیده و در گوشه‌های بالای بخاری هم دو تصویر از محمدرضا خان قوام الملک حجاری شده‌است. ازاره پایین عمارت دیوان و زیر ایوان نیز حجاری و نقوش آن‌ها با اقتباس از راه سنگی عمارت دیوانخانه کریم خان زند ایجاد شده ولی به شیوه تصاویر دوره قاجاریه است. بر روی سنگ‌های ازاره ساختمان نقوش برجسته سربازان عهد قاجاریه با لباس‌های آن دوره در حالیکه تفنگی در دست دارند و تصویر شیر و گور و پنجره سنگی مشبک و حجاری شده نیز نصب گردیده که به صورت ترنج‌های بسیار خوش طرحی است.
بالای عمارت اصلی به شیوه ساختمان‌های آن دوره دارای هلالی هائی است. بر روی این هلالی‌ها که سه عدد میباشد تصاویر و طرح‌های زیبائی کاشیکاری شده‌است.
خانه زینت الملک
خانه زینت الملک عمارت بیرونی که قسمت دوم بنای کنونی میباشد به دختر حبیب‌الله خان زینت الملک میباشد که هم‌اکنون خانه زینت الملک خوانده می‌شود. پس از مرگ زینت الملک خانه به عبدالله خان قوامی میرسد این بنای تاریخی نفیس از مالک آن خریداری و به یک موزه تبدیل گردید. عمارت نارنجستان بعدها برای مرکز انستیتوی بنیاد آسیایی تحت سرپرستی پروفسور آرتورابهام پوپ خاورشناش شهیر آمریکایی تخصیص و توسط دانشگاه شیراز به وضع آبرومندی مجهز و تعمیر گردید.
از هنرهایی که در این خانه بکار رفته‌اند می‌توان منبت کاری، گچ کاری، آینه کاری، نقاشی، حجاری سنگ (نقاری) را نام برد و سبک آن سبک دوره قاجاریه است. کل این منزل حدوداً دارای ۲۰ اتاق در طبقه اول و دوم میباشد که غیر از قسمت شرقی تمام اتاق‌ها به هم راه دارند و به آخرین اتاق قسمت غربی می‌رسند. زیرزمین کل بنا از قسمت جنوبی تا قسمت شمالی ادامه دارد. قسمت جنوبی زیرزمین به خاطر والی بودن آن‌ها اسلحه خانه بوده‌است زیرا خودشان نیز دارای یک سرس سرباز بوده‌اند. در قسمت شمالی حبوبان، عرقیات و برنج نگهداری می‌کرده‌اند.
زیر اتاق آینه کاری در قسمت غربی در زیرزمین تنها جای قابل نشستن بوده که معمولاً برای تابستان‌ها استفاده میشده و شاه‌نشین بوده‌است. همچنین آجرهای تزیین شده دارد. از حیاط به زیرزمین چهار ورودی وجود دارد که دو راه آن با سنگ گرفته شده‌است. حوض وسط حیاط که در قسمت غربی است از شش قطعه سنگ گرفته شده و معروف به آب قوامی و در آن زمان آب انبار بوده و دارای یک سیستم کانال بندی تا سر کوچه که به آن تنبوره می‌گفتند که از زیر زمین می‌گذشته و هنگام کنار زدن آن آب بیرون می‌زده است. در زیرزمین قسمت شرقی کانال آب وجود دارد و چون قبلاً آشپزخانه بوده‌است.
زیرزمین‌ها به‌طور قرینه در شمال و جنوب قرار دارند و کل مرمت آجرکاری‌های زیرزمین که مربوط به قبل از انقلاب است که حدود ۴ سال طول کشید. در آن زمان معمولاً خانه‌های اشراف از طریق زیرزمین به هم راه داشته‌اند. از حیاط خانه قوام هم به نارنجستان راه داشته‌است و بیشتر به خاطر سریع رسیدن غذا و آسان تر شدن رفت‌وآمد بوده‌است. تنها جای زیرزمین که سقف تزیین شده دارد همان شاه‌نشین است. بین آجرهای دیوار به خاطر انقباض و انبساط تخته بکار رفته‌است. پنجره‌های مشبک زیرزمین سنگی بوده که الان چوبی شده‌است. در زیرزمین در سردترین موقع زمستان نیز هیچ وسیله گرم‌کننده‌ای نیست حتی در تابستان هم همین‌طور. به علت وجود منفذهای تهویه هوا در زمستان و تابستان دما تقریباً یک اندازه است.
زیرزمین ایوان شرقی به عنوان آشپزخانه استفاده میشده که دارای کانال آب بوده و به قسمت شمالی ربط ندارد. دو حوض قسمت شرقی و حوض وسط خانه مسیر آبشان در آشپزخانه بوده‌است. احتمالاً غذای نارنجستان هم از اینجا تحویل داده میشده. هنرهای بکار رفته در سقف‌ها عبارتند از: آینه کاری، گچ کاری، نقاشی و در راهروها هم از نقاشی روی چوب استفاده شده‌است. تنها سقفی که هنر مشترک آینه کاری روی چوب و نقاشی روی چوب را دارا بوده همان ایوان قسمت شرقی است که متأسفانه آتش گرفته و قابل تعمیر دوباره نمی‌باشد. داخل ستون‌های قسمت جنوبی که پنج عدد است چوب بکار رفته و دور آن‌ها به خاطر جلوگیری از نفوذ موریانه ار الیاف مقاوم استفاده شده و سپس روی ستون‌ها را با گچ تزیین کرده‌اند. درهایی که در آن‌ها هنر منبت بکار رفته از جنس صدف و چوب گردو میباشد و همچنین اتاقکی بالای پشت بام قسمت جنوبی وجود دارد که برای نگه داشتن پاروها استفاده میشده است.
خانه عرقیها
در شرق عمارت نارنجستان نیز عمارت مکتب خانه واقع شده‌است. این بنا جز بناهای مجموعه قوام میباشد که ورودی آن رو به شمال است و درب آن از پشت نارنجستان قوان باز می‌شود. قسمت جنوبی این بنا به عنوان مطبخ خانه قوام مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. از قسمت‌های شمالی و غربی این بنا در مقاطعی به عنوان مکتب خانه قوام استفاده میشده و با گذشت زمان و سکنی گذیدن چند خانواده در این بنا از آن به عنوان محل عرق‌گیری استفاده می‌شده‌است و به همین دلیل این خانه را خانه عرقیها نیز می‌نامند. به علت گذشت زمان و عدم استفاده صحیح از این بنا آسیب‌های فراوانی به آن وارد گردیده بود اما در دهه اخیر تحت تملک و مرمت سازمان مسکن و شهرسازی فارس درآمده‌است لیکن به دلیل عدم استفاده مجدداً نیازمند مرمت میباشد. بنای مزکور از معماری دون گرا برخوردار است و به صورت حیاط مرکزی احداث شده و از هشتی، دالان ارسی و زیرزمین‌های بسیار جالبی برخوردار است. این بنا هم‌اکنون با خریداری از سازمان مسکن و شهرسازی به تملک دانشگاه شیراز درآمده‌است. حمام گچینه یکی از حمام‌های قدیمی شیراز است. این حمام در سال ۱۳۰۰ خورشیدی ساخته شده‌است. این حمام که جز مجموعه قوام میباشد توسط تونلی به نارنجستان قوام متصل بوده‌است. در بررسی‌های اخیر بخشی دیگر از حمام که ظاهراً حمام خصوصی قوام بوده‌است و به این حمام متصل میباشد، کشف گردیده است. سازمام میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۱ خورشیدی حمام گچینه را از خانم مسنی به نام همدم خریداری نموده‌است. حمام گچینه یکی از پنج حمام قدیمی معروف شیراز میباشد.
