طبس یا تبس، شهری کویری است که در بخش غربی استان خراسان جنوبی قرار دارد و تاریخ آن نیز بسیار مورد اهمیت محققان میباشد. بقایایی از ویرانه‌های تاریخی در این شهر میباشند که به ارگ طبس معروف است. این بنا قدمتی معادل هزار سال دارد که توجه باستان‌شناسان زیادی را به کاوش در این مکان جلب کرده است و در گذر زمان نیز پذیرای مشاهیر زیادی چون ناصر خسرو بوده است.
ناصر خسرو قبادیانی به مدت ۱۷ شبانه روز در این قلعه بوده است. کتیبه‌ای از این مکان کشف شده که در آن اسم قلعه، ارگ کهن ثبت شده؛ بنابراین میتوان گفت که این ارگ قدمتی قابل توجه دارد و در گذشته به آن ارگ کهن می‌گفته‌اند.
این ارگ در نوسته‌های تاریخی و مورخان، قدمتش به سده‌های آغازین اسلام نسبت داده شده که از نمونه این نوشته‌ها میتوان به کتاب فتوح البلدان اشاره داشت. ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه‌ی معروفش در توصیف شهر طبیس به وجود ارگ این شهر نیز اشاره کرده است. البته این ارگ در طول تاریخ از گزند و آسیب در امان نمانده و چندین مرتبه مرمت شده است. این بنا ۶ برج داشت که یکی ازین برج‌ها به برج نادر میرزا مشهور است.
وجه تسمیه
وجه تسمیه یکی از برج‌ها توسط تاریخ دانان به زندانی شدن نادرمیرزا در آن نسبت داده شده که این شخص بع دستور میرزا حسن خان در این برج مبحوس بوده است. این اگر پیش از زمین لرزه طبس در سال ۱۳۵۷ تنها یک نفر در آن ساکن بوده که این شخص مرد فقیر و تنهایی به نام سید علی میرزا بود و زندگی خود را از راه کمک‌های بازدیدکنندگان از ارگ میگذرانده و طی این زمین لرزه جان خود را از دست داد. خسارت شدیدی طی زمین لرزه طبس به این بنا وارد شد که میراث فرهنگی از آن زمان تا کنون با سعی و تلاش‌های فراوان، قسمت‌های زیادی از آنرا بازسازی کرد. بقایای جسد سید علی میرزا نیز در این مکان پس از ۲۰ سال یافت شد و در این مکان برای او آرامگاهی ساختند.
ویژگی
در نوشته‌های ناصر خسرو اینگونه گفته شده که امیری عادل که نامش را پیشتر گفتیم بر این شهر حکومت داشت و عدالت و امنیت طبس را توصیف کرده است. در نوشته‌های مورخان دیگر هم توصیافاتی بکار رفته است. بنابر گفته تاریخ نویسان، این دژ مورذ حمله دشمنان نیز بوده ولی هیچوقت به تسخیر آنان در نیامده است که شدیدترین حمله آن، حمله سلطان سنجر سلجوقی بوده است.
ارگ طبس پنج منزل داشته و در کل این منازل دو ایوان که در شمال و جنوب آنها بوده است داشته‌اند. در وسط حیاط خانه‌ها، حوض آبی قرار داشته و آب آنها با قنات پر میشده است. آب آنها مصارف بهداشتی داشته و به جز این حوض، حوض دیگری برای مصارف آشامیدنی در نظر گرفته میشده است. از اجزای دیگر خانه میتوان به زیر‌زمین یا سرداب اشاره کرد. نطبخ یا آشپزخانه نیزاز اجزای دیگر بوده و اجاق‌های مطبخ در گوشه حیاط خانه‌ها وجود داشته است. مکان‌های عمومی نیز در ارگ طبس وجود داشت که شامل حسینیه، مسجد و دیگر جاها میشده است.
مسیر دسترسی: استان خراسان جنوبی، شهرستان طبس، میدان امام خمینی، میدان واعظ طبسی، خیابان واعظ، کهن دژ.