حمام چهار فصل یکی از آثار ملی ایران است که در استان مرکزی، درشهر اراک و در خیابان شهید دکتر بهشتی واقع شده و در سال 1355به شماره 1339به ثبت رسیده است.حمام چهار فصل یکی از بزرگ‌ترین حمام‌ها به شمار می‌رود که در زمره جاذبه‌های تاریخی شهر اراک قرار گرفته و با ظرافت و شکوه هر چه تمام ساخته شده است.
تاریخچه ی حمام چهار فصل اراک
حمام چهار فصل اراک در زمان احمد شاه قاجار توسط حاج محمد ابراهیم خوانساری ساخته شد. حاج محمد ابراهیم از بزرگان و نامداران سلطان آباد بود (اراک امروزی) که به دستور وی این بنا در مقابل قلعه شخصی او ساخته شد. این حمام از قسمت‌های مختلفی شامل : دالان ورودی، سربینه زنانه و مردانه، هشتی‌های ارتباطی، آب انبار، گرمخانه‌های خصوصی و عمومی، خزینه و قسمت‌های دیگر تشکیل شده است.
در تاریخچه ی ساخت این بنا آورده شده است که پس از آن که آرامش و امنیت نسبی در دوره پنجاه ساله حکومت ناصرالدین شاه قاجار به ایران بازگشت، در این زمان اراک از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بود و حاکمان محلی رفتار بسیار خوشی با مردم داشتند.
این موارد موجب شد که در حدود 85 خانواده یهودی از روستاهای اطراف سلطان آباد ( اراک ) و سنجان به این شهر مهاجرت نمایند. این خانواده‌های یهودی در قسمتی از خیابان محسنی مستقر شدند و در این منطقه محله‌ای را بنا کرده و به تجارت و فروش پارچه مشغول شدند.
طراحی داخلی حمام چهار فصل
کاشی هفت رنگی، کاشی معرق و کاشی معقلی از مهم‌ترین تزئینات به کار گرفته شده در حمام چهار فصل است. این طرح‌ها که بسیار هنرمندانه کاشی کاری و اجرا شده اند دارای نقش‌های بسیار زیبای انسان، حیوان و گیاهان گوناگون است.
نقش و نگار طراحی شده در کاشی‌های حمام حاوی اقسام گل و بوته، پیچک‌ها، درختان انگور، درخت سرو و صنوبر به همراه مناظری از رودخانه‌ها، چشمه‌ها، گیاهان وحشی و پرندگانی بر روی شاخه‌های آن، مبارزه شیر با اژدهای چند سر، مبارزه شیر و گاو و همچنین طرح‌هایی از اشخاص نظامی با زره پوش دوره قاجار است. رنگ‌های به کار رفته در نقاشی کاشی‌ها بیش تر شامل رنگ زرد، لاجوردی، فیروزه ای، رنگ سفید، رنگ سبز، رنگ خاکستری، قرمز و نارنجی است.
چرا چهار فصل؟
نام گذاری این حمام به اسم چهار فصل به کاشی کاری‌های بخش سربینه ی مردانه آن بر می‌گردد، در این قسمت در چهار سمت حمام تابلوهای کاشی کاری شده‌ای وجود داردکه با توجه به فصل‌های مختلف سال طراحی شده اند. در این قسمت بر روی کاشی‌های لعاب دار نقاشی‌های طبیعی از چشم اندازهای طبیعی و شکارگاه‌ها مناظر جالب توجهی را به وجود آورده است.
طرح این کاشی‌ها یادآور هر چهار فصل طبیعت است. البته در طب سنتی ایران چهار مزاج داریم که هرکدام به فصلی برمی‌گردد. در معماری ایرانی، به‌ویژه برای گرمابه‌ها، توجه روی سلامت مزاجی بوده است. بر این اساس، هر حمام ۴ بخش داشت که هوای هر بخش به یکی از فصول سال نزدیک‌تر بود؛ اما نمی‌شود به این دلیل برای نام‌گذاری این حمام اکتفا کرد، چون این یک اصل در معماری بوده است و در ساخت اکثر حمام‌های تاریخی ایران از این اصل پیروی شده است.
سربینه دارای چهار سکو است که هر کدام از آنها از یک طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله‌هایی قوس‌دار به خیابان می‌رسند. یک ورقه مسی به صورت یکپارچه کف خزینه اصلی آب گرم را فراگرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام واقع شده است.
گلخن با هیزم و بوته‌های “وَرَک” سوزانده شده و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به وسیله تنبوشه‌های سفالی به تمام نقاط حمام می‌رسید. قرار گرفتن مخزن‌های بزرگ ذخیره آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده که همه گرمابه‌ها به راحتی امکان استفاده از آن را داشته باشند.
سربینه مردانه
پلان سربینه حمام به شکل هشت‌ضلعی نامنظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچک‌تر است. پی بنا در عمق هفت‌و‌نیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است. سربینه حمام به هشت رواق، صحن و رخت‌کن به شکل قرینه تقسیم و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است.
سربینه زنانه
یکی از زیباترین بخش‌های این حمام، قسمت سربینه زنانه است که گنبد آن بدون بر پاداشتن ستون بنا شده است و این مسئله از نظر معماری با توجه به امکانات کم آن دوران قابل توجه است. حمام زنانه و بخش اقیلت‌های مذهبی یا خصوصی دارای یک سربینه زنانه است.
اما گرمخانه آن دارای بخش خصوص و عمومی است که شاید بتوان گفت در نوع خود بی‌نظیر است. سقف تمامی بخش‌های حمام دارای سقف به طرح «گنبد طاقی» است که با آجر، ملات، گچ و آهک ساخته شده است.
موزه چهار فصل از بخش های باستان شناسی و مردم شناسی تشکیل شده؛ در قسمت مردم شناسی آثاری مثل ظروف سفالی و سکه را می بینید و در بخش مردم شناسی که در سربینه های زنانه و مردانه برپا شده هم بر روی آداب و رسوم و پوشش در دوره های مختلف تمرکز شده است.
آدرس حمام چهارفصل
آدرس حمام چهار فصل اراک در ضلع شرقی خیابان دکتر بهشتی می‌باشد، این بنا دارای 4 درب ورودی استکه دسترسی به دو درب از خیابان اصلی شهید بهشتی بوده و دو درب دیگر یکی در محله ی شهرداری در شمال و دیگری محله مسجد حاج محمد ابراهیم در جنوب قرار دارند.