طاق بستان مجموعه ای از سنگ نوشته های دوره ساسانی است که در شمال غرب شهر کرمانشاه قرار دارد. قدمت این بنا به دوره قرن سوم میلادی باز میگردد که در آن میتوان نقوشی از پادشاهان مختلف ساسانی را مشاهده کرد. با درناتریپ جهت آشنایی کامل با این منطقه تاریخی همراه باشید.
تاریخچه
طاق بستان که به زبان کردی با نام طاق وه سان نیز خوانده میشود، وه به معنای از و سان به معنی سنگ است که در کل به معنای طاق از سنگ میباشد. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیس‌های خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق بستان را انتخاب کردند که در بین راه جادهٔ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پرآب بود که امروزه نیز به همین شکل است.
ارزش هنری طاق بستان
طاق بستان نخستین تابلو سنگی در جهان است که اصول نقاشی در آن رعایت گشته است. در این سنگ نگاره ها میتوان زنانی را دید که به نواختن موسیقی مشغول اند و از جمله نگاره های دیگر میتوان به شاهان ساسانی و یا صحنه شکار گراز اشاره داشت. بر اساس نحلیل میتوان دریافت که اشخاص موجود در نقوش طاق بستان دارای لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرّین بافته شده و دارای سبک‌های لوزی شکل و تزئین کاملا هندسی است. در صحنه شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچه آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است و لباس پاروزن ها نقوش نمایشی دارد. در نقش برجسته‌ای در دیواره جانبی طاق بستان، زیور تشریفاتی جامه پادشاه که بر تخت نشسته درون شمه مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته و جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان، دست‌دوزی شده است.
بخش های مختلف
۱. تاج گذاری اردشیر دوم
این نقش برجسته در کنار طاق کوچک قرار دارد و نخستین نقش برجسته در طاق بستان میباشد. در سمت راست ایوان کوچک، سنگ‌نگاره‌ای وجود دارد که صحنه تاج‌ستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان میدهد. در این بخش، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست حلقه روبان‌داری را از اهورا مزدا می‌گیرد، درحالی که زرتشت یا به قولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان یا امپراطور روم قرار دارد که در جنگ اسیر ارتش ساسانی شده است. وی ریش مجعد و موهای انبوه بر شانه خود دارد. همچنین وی گوشواره، گردنبند و دستبندی دارد که گوشواره وی به صورت حلقه مدور با گوی آویزان و گردنبند وی به صورت حلقه های مرواریدی است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، و هومن (بهمن) بوده‌است چه در گزیده‌های زاتسپرم می‌خوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بی‌انتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.
۲. طاق بزرگ
طاق بزرگ یا سنگ نگاره تاج گذاری خسرو پرویز، مهم ترین اثر در طاق بستان به شمار میرود که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است. در کناره ورودی طاق، سنگ نگاره ای از فرشتگان بالدارد، مجلس شکار گراز، مرغان و ماهیان در مرداب، نقش فیل، درخت زندگی و قایق قرار دارد که حاکی از مراسم بزم و شادی میباشد. در زیر نقش برجسته خسروپرویز، تصویری از سوار زره پوش بر اسب قرار دارد و در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر قرار گرفته است که فروهر تاجی کنگره دار و بر سر دارد و حلقه فر ایزدی به شاه میدهد و لباس شاه و فروهر تا حدی یکسان میباشد. هر دوی آن‌ها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده است. همچنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. در سمت چپ شاه، میترا قرار دارد.
در سترگ‌ترین طاق، سه تندیس مشاهده میشود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاج‌گذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه قرار دارد. آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها و نماد خرمی و سرسبزی میباشد.
طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است و مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر می‌کشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیواره طاق و دو کتیبه است. این کتیبه‌ها به خط پهلوی کتیبه‌ای هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:
برگردان سنگ نبشتهٔ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد.
فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان نرسه شاه شاهان
برگردان سنگ نوشته شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه
آسیب های انسانی
در بالای این تابلوی حجاری بسیار نفیس، متاسفانه در زمان قاجار دستکاری‌هایی صورت گرفته و تصاویری را حجاری کرده‌اند که لطمه فراوانی به طاق‌بستان وارد کرده‌است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته است از خود زیر این طاق یادگاری گذاشته باشد.
این حجاری، مجسمه محمدعلی دولتشاه پسر فتحعلی شاه قاجار را نشان میدهد. تصویر چنان نامناسب و بی‌ارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته است:
بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعا مهوع است و طاق را ضایع کرده‌است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه تضییع طاق شده است. همچنین ساخت عمارت مسعودیه در دوره قاجار در کنار این اثر نفیس و گرانبها تا حدودی لطمه زیادی به این منطقه تاریخی وارد کرده بود که باعث شد باستان شناس فرانسوی به نام رومن گیرشمن جهت نمایان سازی بخش های باستانی که به خاطر این عمارت مخفی شده بود، دستور به تخریب این عمارت را بدهد.
آسیب های طبیعی
به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های طاق بزرگ و طاق کوچک، ترک‌هایی ایجاد شده‌است که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاق‌ها شده‌است و این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها تشدید شده؛ باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.
موقعیت جغرافیایی
این بنا در حاشیه شمال شرقی شهر کرمانشاه در دامنه کوهی با همین نام قرار گرفته است. برای رسیدن به این مکان میتوانید از وسیله نقلیه شخصی و یا تاکسی استفاده کنید و جهت بازدید از این مکان باید بلیط تهیه کنید.
آدرس: ایران، استان کرمانشاه، شهر کرمانشاه، طاق بستان