چهارشنبه سوری از جشن‌های ایرانی است که در غروب آخرین سه‌شنبه اسفند یعنی آخرین شب چهارشنبه سال برگزار میگردد و مشخصه اصلی آن نیز پریدن از روی آتش است. با درناتریپ همراه باشید تا با این رسم ایرانیان بیشتر آشنا شوید.
واژه شناسی
برخی پژوهشگران، سور را به معنای جشن میدانند و چهارشنبه‌سوری به معنای جشنی است که در آخرین چهارشنبه سال برگزار میگردد. سور به معنای سرخ نیز میباشد که به سرخی آتش اشاره دارد. اگر چهارشنبه‌سوری را جشنی کهن و متعلق به دوران پیش از اسلام بدانیم، با دو مشکل مواجه خواهیم بود: اول اینکه ایرانیان قبل از اسلام، هفته نداشتند و هریک از روزهای ماه را به نامی می‌خواندند، دیگر اینکه بی‌احترامی به آتش و پریدن از روی آن با سنت زرتشتیان سازگار نیست.
پیشینه
این جشن ریشه در گاهنبار همسپدمدم زرتشتیان و جشن اول فروهرها میباشد. احتمال آن نیز هست که شکل دیگری از جشن سده باشد. در قدیمی‌ترین اشاره به «شب سوری» در قرن چهارم در تاریخ بخارا اشاره‌ای به روز چهارشنبه نیست ولی از لفظ «عادت قدیم» استفاده شده‌است که نشان‌دهندهٔ پیشینهٔ این جشن است.
«و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شبِ سوری چنان‌که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای درگرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت».
این تفکر که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنت اعلان سال نو با آتش افروزی بر بام‌هاست و پریدن از آتش، یادمان عبور سیاوش از آتش است نیز مطرح است. ممکن است ابداع این سنت در قرون اول اسلامی نیز رخ داده باشد. در برخی منابع نیز سخن از آن رفته که این رسم بنابر خونخواهی مختار ثقفی از امام حسین(ع) ابداع شده است اما این پیشینه توسط شواهد تاریخی تایید نشده است. برخی مردم عقیده دارند که ابومسلم خراسانی جهت شروع قیامش دستور داده بود که بر بام‌ها آتش روشن کنند. به گفته ابوریحان بیرونی، یکی از شاهان ساسانی دستور داده بود که جهت پاکسازی مکان‌های مهم آتش روشن کنند.
دور انداختن کوزه‌های قدیمی و وسایل مصرف شده، پاکسازی قبل نوروز نیز بسیار رایج بوده است.
در آیین زرتشتی
این جشن روز خاصی انجام نمیشد و در روز آخر زمستان هنگام گرم شدن زمین اجرا میشد اما پس از طلوع اسلام و گسترش آن در ایران، این جشن به چهارشنبه آخر سال موکول شد زیرا چهارشنبه در نزد اعراب روزی نحس بود.
آیین
در اجرای این آیین، مردم هیزم جمع میکنند، شب هنگام نیز آتش می‌افروزند و با خواندن سرود سرخی تو از من و زردی من از تو، از روی آتش میپرند. علاوه برافروختن آتش، آیین‌های مختلف دیگری نیز در بخش‌های گوناگون ایران در زمان این جشن انجام میشوند. برای نمونه، در تبریز، مردم به چهارشنبه‌بازار میروند که با چراغ و شمع، به‌طرز زیبایی چراغانی شده‌است. هر خانواده یک آینه، دانه‌های اسفند، و یک کوزه برای سال نو خریداری میکنند. در برخی از بخش‌های ایران در روز بعد از چهارشنبه‌سوری، خانه‌تکانی آغاز می‌شود. در شیراز، مردم آش رشته می‌پزند و برای خانه‌های همدیگر ارسال میکنند.
این آیین نیز با سنت‌های دیگری چون کوزه شکنی، قاشق‌زنی، فال‌گوشی و گره‌گشایی، آجیل مشکل‌گشا و شال اندازی همراه است که به بررسی آنها میپردازیم.
کوزه شکنی
پس از پریدن از روی آتش، مردم کوزه را میشکنند زیرا بر این باورند که بدیمنی‌ها به کوزه منتقل میشوند. در خراسان سکه، نمک و ذغال گذاشته میشد و با گرداندن آن دور سر و شکستن آن، بر اساس باورها، بدیمنی‌ها از بین میرود.
قاشق زنی
دختران و پسران جوان چادری بر سر خود میگذارند تا شناخته نشوند و بعد از آن، به در خانه دوستان و همسایگان ود میروند. صاحبخانه با شنیدن صدای قاشق‌هایی که به کاسه میخورد، به در خانه می‌آید و به کاسه‌های آنها آجیل، پول، شکلات و نقل میریزد.
فال‌گوشی و گره‌گشایی
یکی از رسم‌های چهارشنبه‌سوری است که در آن دختران جوان نیت میکنند، پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش فرا می‌دهند و سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را میگیرند.
آجیل مشکل‌گشا
در گذشته پس از پایان آتش‌افروزی، اهل خانه و خویشاوندان گرد هم می‌آمدند و آخرین دانه‌های نباتی مانند: تخمه هندوانه، تخمه کدو، پسته، فندق، بادام، نخود، تخمه خربزه، گندم و شاهدانه را که از ذخیره زمستان باقی‌مانده بود، روی آتش مقدس بو داده و با نمک تبرک می‌کردند و می‌خوردند. آنان بر این باور بودند که هر کس از این معجون بخورد، نسبت به افراد دیگر مهربان‌تر میگردد و کینه و رشک از وی دور میگردد. امروزه اصطلاح نمک‌گیر شدن و نان و نمک کسی را خوردن و در حق وی خیانت نورزیدن، از همین باور سرچشمه گرفته‌است.
شال اندازی
شال‌اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در بیشتر روستاها و شهرها رواج داشته و تاکنون نیز اعتبار خود را در شهرها و روستاهای همدان و زنجان و برخی نقاط دیگر حفظ کرده‌است. جوانان چندین دستمال حریر و ابریشمی را به یکدیگر گره زده، از آن طنابی رنگین بلند درست می‌کردند و از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار، آن را از روزنه دودکش وارد منزل میکنند و یک سر آن را خود در بالای بام در دست می‌گرفتند، آنگاه با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه ورودشان می‌سازند. صاحبخانه‌ها که منتظر آویختن چنین شال‌هایی هستند، به محض مشاهده طناب رنگین، آنچه قبلاً آماده کرده، در گوشه شال می‌ریزند و گره‌ای بر آن زده، با یک تکان ملایم، صاحب شال را آگاه می‌سازند که هدیه سوری آماده‌است. آنگاه شال‌انداز شال را بالا می‌کشد. آنچه در شال است هم هدیه چهارشنبه سوری است و هم فال. اگر هدیه نان باشد آن نشانه نعمت است، اگر شیرینی نشانه شیرین کامی و شادمانی، انار نشانه کثرت اولاد در آینده و گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و اگر سکه نقره باشد نشانه سپیدبختی است و در برخی نقاط به نوعی خواستگاری غیر مستقیم بوده‌است در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش پاسخ از دختر می‌گرفتند. اما در سال های اخیر بجای این رسومات زیبا برخی از مردم ترقه بازی می کنند و باعث می شوند این رسم های زیبا فراموش شوند.
چهارشنبه‌سوری امروزی
نسل جدید ایران از آیین‌های این جشن شناخت چندانی ندارد.
برخی معتقدند در سال‌های اخیر چهارشنبه‌سوری با حرکت به سوی خشونت، تحریف و استحاله شده‌است و از اصالت خود فاصله گرفته است. امروزه، استفاده از مواد محترقه و آتش‌زا که بعضاً دست‌ساز و خطرناک هستند بسیار رایج است و جایگزین آیین‌های کهن شده‌است. در چند سال گذشته، این شب همواره دارای آمار آسیب‌دیدگی و گاهی دارای تلفات جانی بوده‌است. به عنوان مثال در سال ۱۳۸۹ طبق گفته رئیس اورژانس کشور، ۵ فوتی و ۱۵ معلولیت در حوادث این مراسم رخ داد.
برگزاری چهارشنبه‌سوری با آلودگی صوتی، آسیب به تابلوها و دیوارهای شهر و ایجاد فضایی خشونت‌آمیز و تنش‌زا همراه است به‌طوری‌که برخی شهروندان از رفت‌وآمد در خیابان‌ها بیم دارند.
