زندگی قوم بلوچ متشکل از مراسم ، آیین ها ، و عقاید و باورهایی است که ریشه در سنتی دیرین دارند. کم تر مراسم یا آیینی را در این منطقه می توان یافت که با موسیقی بلوچی همراه نباشد که از آنها میتوان به آیین های کیشی – مذهبی، جشن ها و اعیاد اشاره داشت .
عمده ترین آیین های کیشی – مذهبی شامل گواتی ، مولود ( مالاد و پیر پتز ) ، انواع زار ، محفل درویش های صاحبان و مجالس ترحیم میباشند. مهم ترین جشنها هم شامل عروسی ، زایمان ، ختنه سوران ، هامین ( خرماچینی ) و گندم چینی میباشد.
حفظ برخی سنن قومی مثل مراسم ختنه سوران ، عروسی ، رقص گواتی و … که با موسیقی توام است، موجب شده که نمونه هایی از موسیقی اصیل این منطقه برحای بماند . به علاوه در گوشه و کنار بلوچستان معدودی نوازنده ی دوره گرد هستند که به موسیقی سنتی خود وفادار مانده اند . نوازندگان دوره گرد ، که این حرفه را از نیاکان خود نسل به نسل به ارث می برند ، در ابتدا لانگو نامیده می شدند و سپس لوری لقب گرفتند و هم اکنون نیز به همین نام شناخته می شوند ، به جز تنبورگ نوازان که به پهلوان شهرت دارند.
اساس ملودی های بلوچی
گواتی: مربوط به مراسمی می شود که باری رفع بیماری های روحی و اختلافات روانی یا بنا به اعتقاد افراد محلی ، شفای شخص جن زده و خارج ساختن روح پلید از جسم بیمار صورت می پذیرید .واژه گواتی به معنی باد است . هم چنین به بیماری گفته می شود که گوات در حسم او حلول کرده باشد . رقص یا تحرکات یکنواخت جسمانی در مراسم گواتی شبیه سماع خانقاهی درویشان است . در مراسم گواتی ، استفاده از سازها متناسب با میزان پیشرفت بیماری است.
ساز ( بازی ساز ): مربوط به بیماری است که به خفیف ترین درجه گواتی مبتلا است و در ساز فقط یک نوازنده ی قیچک شرکت دارد . در این مراسم زنهای شرکت کننده با آواز نوازنده ی قیچک را همراهی می کنند . گواتی با ادای کلمات به فارسی ، بلوچی ، عربی ، هندی ، و سواحلی ( زبان رسمی تانزانیا و کنیا و مجمع الجزایر کومور و بسیاری از کشورهای ساحلی شمال و جنوب شرقی قاره افریقا )تلاش می کند بیمار را به وجد آورد.
کپار ( بازی کپار ): هر گاه بیمار به درجه ی شدیدتری از گواتی مبتلا باشد، برای او کپار تجویز می کنند. در کپار علاوه بر قیجک دهل نیز شرکت دارد. پس از پایان بازی کپار قهوه و ذرت برشته و حلوا بین شرکت کنندگان تقسیم می کنند.
ولاگ ( بازی ولاگ ): به این بازی هونله نیز می گویند. چنان چه در بازی نهایی بیمار بهبود نیابد ، مرگ او حتمی است و بنابر استطاعت بیمار باید مرغ ، گوسفند شتر و یا گاو قربانی کنند و از شرکت کنندگان در مراسم پذیرایی شود . متن آوازهای گواتی در درجه اول مدح لعل شهباز ( از بزرگان متصوفه ، اهل مرند آذربایجان که به ایالت سند مهاجرت کرد ) و عبدالقادر گیلانی است. علاوه بر این الله هو ، رسول الله ، الله من پیکرون نیز ذکر گرفته می شود.
در موسیقی بلوچ آوازهایی مانند نازینک در مزاسم عروسی، هالو و شپتاکی در مراسم زایمان و تبریک تولد کودک خوانده می شوند. آواز نعت نیز که حاوی مدح و ثنای حضرت محمد (ص) و آل او و بزرگان اسلام است کاربرد دارند .
برخی نجواهای موزون که از فریادهای دیرینه ی محبوس در گلوی بلوچ و نیز اقلیم خشک منطقه سرچشمه می گیرد در ساز قیچک ، آهنگ محزون و دل نشین و تجلی فرافکنانه پیدا می کنند از جمله ، ساعت طلایی ، پیش بندش ببند ، هوا چه گرمه بیا بادم بزن این آهنگ با ریتم دل نشین به صورت دسته چمعی و به نحوی سرور آورین ، هم نوا با قیچک خوانده می شود.
لیکو و زهیروک: آوازهایی هستند که در فراق نزدیکان مثل پدر، مادر، برادر، خواهر و همچنین دوست و معشوق و حتی در دوری از وطن خوانده می شوند. در ابتدا زهیروک را فقط زنان در حین کارهای روزمره می خوانده اند. این نحوه اجرا امروز دیگر متداول نیست و زهیروک را خوانندگان مرد به هم راهی سرود (قیچک ) اجرا می کنند.
کردی: مضمون آن عینا مثل لیکو و زهیروک بیان هجران و فقدان است. این مضامین به لهجه ای است که در رودبار و منطقی بین ایرانشهر و کرمان متداول است. آواز کردی بیش از همه جا در ایران شهر و بمپور رواج دارد.
موتک( موتق ): موتک به مراسم ترحیم اختصاص دارد. محتوای این آواز شامل مناقب شخص متوفاست و تالم ناشی از مرگ را بیان می کند. بر این اساس موتک را میتوان نوعی مرثیه به شمار آورد.
شعر که در زبان بلوچی به آن شیر می گویند، عبارت از آوازی است که مضمون آن را داستان های حماسی ، عشقی و وقایع تاریخی و رویدادهای اجتماعی ، پند و اندرز و… تشکیل می دهد . مشاییر ( شاعر ) کسی است که شیر را با ساز و آواز اجرا می کند. به شاعر پهلوان نیز می گویند پهلوان ترکیبی است از دو کلمه پهلوان و وان .پهلو که ریشه پهلوی دارد ، به معنی شجاع و دلاور است و وان به معنی خواننده . وانگ در بلوچی نیز به معنی خواندن است . بنابراین پهلوان یعنی خواننده یا بازگو کننده ی شجاعت و دلاوری ها .
از جمله سروده های حماسی می توان به میر قنبر ، چاکر وگوهرام اشاره کرد. داستان این سروده در زمان شاه طهماسب اول و در دوران حکومت همایون شاه ، دومین پادشاه گورکانی هند ، در ایران روی داده است . پادشاه ایران سعی دارد تاج و تخت از دست رفته سلطان هندی را بازگرداند، اما محور روایت براساس زندگی و ماجراهای بیوه زن نامدار و ثروت مندی به نام گوهر است که تقاضای ازدواج میرگوهرام خان ، یکی از حکام منطقه را رد میکند و بر اثر آن سلسله ماجراهایی پیش می آید که به درگیری بین دو طایفه ی رند و لاشاری به مدت ۳۰ سال منجر میشود . شعر چاکر و گوهرام از دو قسمت تشکیل می شود و هر یک از این قسمت ها پیروزی یکی از این دو طایفه و شکست دیگری را توصیف می کنند .
تاریخی قوم بلوچ ، قهرمانان در مبارزات خود بیش از آن که اهدافی نظیر راه زنی ( در بعد منفی مبارزه ) یا گرایش های ملی ( در بعد مثبت مبارزه ) داشته باشند، هدف نهایی خود را بر احقاق حق متمرکز کرده اند. در موتردی نیز که مبارزات به درگیری هایی با بیگانگان انجامیده است، انگیزه های اصلی بیشتر قومی و قبیله ای است تا احساسات ملی گرایانه. در متن اشعار نیز مضامین و باورهای قومی جلوه گر هستند.
