معبد خورهه از بناهای تاریخی و باشکوه دوره اشکانی است که در نزدیکی روستایی با همین نام واقع در شهرستان محلات استان مرکزی قرار دارد. بر اساس کاوش هایی که در دوره های مختلف انجام شده، برخی این بنا را متعلق به دوره سلوکی و برخی به دوره اشکانی دانسته اند که در این مقاله به بررسی کامل آن میپردازیم.
آشنایی با معبد
این بنای تاریخی در استان مرکزی قرار گرفته و شواهد تاریخی بسیاری این مکان را معبد، آتشکده یا محوطه باستانی دانسته اند، اما در اصل معبد خورهه یک کاخ اختصاصی در دوره اشکانیان بوده و بعد از این دوره کاربردهای مختلفی داشته است که میتوان از آن به قبرستانی بعد از دوره اسلامی اشاره داشت.
در این بین دولت های بعد از دولت اشکانیان استفاده های مختلفی داشته اند و در این میان ظروفی سفالی پیدا شده که متعلق به دوره های اسلامی و سلوکی میباشند. معبد خورهه دارای دو ستون سالم با ارتفاع هشت متر و بقایای باقی مانده از بخش های دیگر است و دیواره های سنگی مختلفی طی کاوش ها کشف شده اند.
معماری معبد خورهه
خورهه در لغت به دو معنی محل برآمدن خورشید و منطقه ییلاقی سرسبز به کار برده شده است. این بنا ۳۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و از سه قسمت بخش درونی، اتاق های متعدد و محوطه بیرونی تشکیل شده است. این بنا نخستین بار توسط ناصرالدین شاه قاجار کاوش شد و حتی تصویری از وی در آرشیو کاخ موزه گلستان وجود دارد.
شباهت معماری ستون های این کاخ باعث شده برخی کاوشگران گمان کنند که قدمت کاخ مربوط به دوره سلوکیان باشد. این بنا در دوره ساسانیان توسط گروهی از صنعتگران مورد استفاده قرار گرفته و در دوره ایلخانی به عنوان قبرستانی استفاده میشده است.
شیوه معماری بنا را در شیوه رایج معماری ایرانی و در باختر میتوان دید. ستونها به شکلی هستند که از پایین به بالا نازک میشود و شکل مخروطی ناقص داشته و شبیه به شیارهای حلزونی گرد میباشد.
ساختمان اصلی بنای جنوبی با ستونها، اتاق‌ها و صحن حیاط. ساختمان شمالی که از قسمت جنوب به بنای اصلی متصل شده است.
این قسمت اتاق‌ها و راهرویی را تشکیل می دهد و دارای اتاق مربع شکل بزرگی است که حیاط پشتی به حساب می‌آید. بنای غربی شامل تعدادی اتاق و یک تالار است.
کاوش های باستان شناسی در معبد خورهه
در سال ۱۳۸۴ نیز باستان شناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرحله ششم کاوش‌های جنوب شرقی محوطه باستانی خورهه به وسعت ۶۰۰ متر مربع را انجام دادند.
در این مرحله اسکلت و گورهای متعلق به دوره اسلامی، اشیا سفالی، پیکان و تیغه‌های سنگی متعلق به دورۀ اشکانیان، دیواره‌های سنگی، طاق‌های خشتی و تعدادی از اتاق‌های مدفون شدۀ بنا، شناسایی شد.
همچنین در سال ۱۳۸۹ عملیات اجرایی ساماندهی محوطه تاریخی خورهه به اجرا درآمد. در این مرحله خواناسازی خطوط پلان، شیب‌بندی به منظور هدایت آب‌های سطحی و پیاده‌رو با آجر فرش انجام شد و سرانجام عملیات مرمت دو ستون باقیمانده محوطه تاریخی خورهه نیز با انجام مهار آسیب‌های شیمیایی و انحراف و همینطور زدودن گل‌سنگ‌ها صورت گرفت.
ثبت ملی معبد خورهه
محوطه تاریخی خورهه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۳۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. مجموعه آثار به جا مانده در منطقه تاریخی خورهه محلات از جمله مهمترین آثار تاریخی کشور است که ابهامات زیادی در خصوص قدمت، معماری، کاربرد و نوع استفاده از بنا را در بین مورخان و باستان شناسان داخلی و خارجی ایجاد کرده است. منطقه استقرار این بنای تاریخی از شمال به رشته کوه‌های هفتاد قله و از جنوب به رشته کوه‌های یخچال منتهی میشود. این بنا در منطقه پشت گدار قرار دارد و از شهر محلات ۴۸ کیلومتر فاصله دارد.
آدرس: ایران، استان مرکزی، شهرستان محلات، معبد خورهه.