جزیره خارک (خارگ) | دُر یتیم خلیج فارس

خارک یا به گویش محلی مردم بوشهر، خارگ، جزیره‌ای مرجانی است که از نظر زمین‌شناسان یک میلیون سال از عمر آن می‌گذرد؛ اما از بیش از ۱۴ هزار سال قبل بر سطح دریا نمودار شده است.

خارگ در حدود ۷۶ کیلومتری شمال غربی بوشهر و ۳۰ کیلومتری بندر ریگ و ۳۵ کیلومتری بندر گناوه واقع گردیده و از لحاظ تقسیمات کشوری جزو استان بوشهر و از توابع شهرستان بوشهر است. دارای ۸ کیلومتر طول (شمال–جنوب) و ۴۴ کیلومتر عرض می‌باشد. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا حدود ۳ متر است و از نظر موقعیت جغرافیایی در ۲۹ درجه و ۱۵ دقیقهٔ عرض شمالی و ۵۰ درجه و ۲۰ دقیقهٔ طول شرقی قرار دارد. جلال آل احمد این جزیره را که اهمیت فوق‌العاده‌ی اقتصادی دارد و گفته می‌شود که نود درصد نفت صادراتی کشور از این‌جاست را: «دُرّ یتیم خلیج فارس» نامیده است.

خارگ از نظر تاریخی، نظامی، تجاری و اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است. مهم‌ترین پایانه‌های نفت جهان در این منطقه بنا شده است. طبق آمار 90% صادرات نفت از جزیره خارک می‌باشد. به دلیل حساسیت و اهمیت این جزیره، ورود افراد عادی و افرادی که در جزیره سکونت ندارند، محدودیت دارد و باید مجوز لازم اخذ شود.

در سال ۱۹۱۶ میلادی برای حمل سنگ از حوالی مقبره علمدار در خارگ، راه‌آهنی تا اسکله جزیره کشیده شد.
این خط آهن به دست کاپتن تامسون، افسر مهندسی سلطنتی انگلیس ساخته شده و سنگ‌های آن به مصرف زیرسازی راه‌آهن بصره به بغداد و زیرسازی مخزن‌های پالایشگاه نفت آبادان رسید.

آب و هوای جزیره

آب و هوای جزیره به دلیل مجاورت با دریا و دمای بالای هوا، گرم و شرجی همراه با رطوبت است.
زمستان خارگ بسیارکوتاه است. گفته شده تابستان حدود 8 ماه است و از اسفند ماه شروع می شود و تا حدود مهرماه ادامه پیدا می‌کند.
چون میانگین دما در زمستان 17 و در تابستان 32 درجه است، تابستان بسیارگرمی دارد؛ بنابراین بهترین زمان برای سفر به استان بوشهر و مخصوصا خارگ، اوایل اسفند و یا مهر است.

پستی و بلندی‌های جزیره

جزیره خارک طاقدیس ملایمی است که میانگین شیب لایه‌های سطحی آن میان ۱۰ تا ۱۵۵ درجه‌است. بلندترین نقطه جزیره کوه دیده‌بان نام دارد که ارتفاع آن از سطح دریا ۸۷ متر است. در این نقطه مدت‌ها پیش فانوس دریایی کوچکی نیز کار  گذاشته بودند. در سوی شمال جزیره کوه تخت و در سوی جنوب آن کوه گردن‌اشتر قرار دارد.
بلندی‌های جزیره در غرب آن قرار دارند و عبارتند از: کوه تخت، کوه لشکری، کوه دیده‌بان و کوه گردن‌اشتر.

معماری و امکانات شهر خارگ

ساخت و ساز ومعماری منطقه از دو سبک سنتی و مهندسی پیروی می‌کند به‌طوری‌که در شمال شرقی خارک، خانه‌های سنتی، به صورت قدیمی، توسط خود مردم ساخته شده، اکثرا یک طبقه (ویلایی)، به همراه حیاط است؛ البته امروزه به تعداد طبقات بعضی از خانه‌ها افزوده شده است. چون خارگ از محدوده‌ی استان بوشهر دورتر و یک مرز آبی میان آن است، ادارات مختلف جهت بهبود و سرعت بخشیدن به کار مردم و جلوگیری از رفت و آمد ساکنان به بوشهر، دایر هستند؛ مانند: مانند کمیته‌ی امداد، بهزیستی، تامین اجتماعی، آموزش و پرورش، مرکز بهداشت و درمان و شعبه‌های بانک.
جزیره‌ی خارگ دارای شهرداری است و در قسمت شمالی آن، جزیره‌ی بسیار کوچک‌تر و کشیده‌ای با نام خارگو وجود دارد. این نام توسط بومیان منطقه بر آن نهاده شده است.

درختان بومی جزیره

درخت بومی جزیره، درخت لیل یا انجیر هندی است. این درخت بسیار پهن، بزرگ، پر سایه و دارای ریشه‌هاییست که از زمین بیرون آمده است. ریشه‌های درخت بر زیبایی آن افزوده، چرا که از خاک بیرون زده و بر تنه‌ی آن پیچیده است؛ حتی از بعضی شاخه ها آویزان شده است!

 

اماکن تاریخی و مهم جزیره خارگ

اماکن تاریخی و مهم جزیره‌ی خارگ، پیش از استقرار صنعت نفت، از شرق به غرب، عبارت بودند از:
آثار قلعه‌ی هلندی‌ها، گورستان اسلامی، آبادی خارگ، خط راه‌آهن، گورستان مسیحی، قبر ابوبکر، قبر علمدار، باغ هلندی‌ها، گورستان پیش‌اسلامی، دخمه‌ها، زیارتگاه میرمحمد، قبر دیده‌بان، کرّه‌انگیزها، دوخواهرون (که متأسفانه اکنون تخریب گردیده‌است).

• گورستان باستانی

در بخش‌هایی از کوه‌های جزیره، قبرهایی دیده می‌شود که با توجه به عمق کم و سطح مدور برخی از آن‌ها، می‌شود حدس زد که متعلق به اقوام زرتشتی باشد؛ اما بر روی بعضی از این قبرها، تصویر یک صلیب نقش شده است که نشان می‌دهد قبرها متعلق به مسیحیان است.

• قلعه هلندی‌ها

قلعه‌ی هلندی‌ها در شمال شرقی جزیره‌ی خارگ قرار دارد. این قلعه در قدیم، برج و دژی داشته که از بین رفته است. در سال ۱۷۴۸ میلادی همزمان با حکومت صفویان که ایران مورد حمله‌ی افغانیان قرار گرفت، هلندی‌ها پس از تعطیلی دارالتجاره‌ی بندرعباس، جزیره خارگ را مرکز خود قرار دادند و این قلعه را احداث کردند.
این قلعه به وسیله کینپ هاوزن، در سال ۱۷۴۷ بنا گردیده و به «قلعه‌ی هلندی‌ها» شناخته شده است.

• امامزاده میرمحمد حنفیه

آستان مبارک امام‌زاده میرمحمد حنفیه (علیه السلام) که در شهرستان بوشهر، جزیره‌ی خارگ واقع شده است، یکی از مهم‌ترین و باارزش‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی جزیره خارگ می‌باشد و در قسمت جنوب غربی جزیره قرار دارد.
بنای این زیارتگاه ارجمند که تاریخ ساخت آن به حدود سال ۷۳۸ هجری قمری برمی‌گردد، مصادف با حکمرانی سلسله سلجوقیان در ایران است.
این بنا با دو گنبد هرمی شکل و مدور کوچک شکل زیبای خاصی را به وجود آورده است. نظیر این بنا را در بغداد و در نواحی نزدیک خلیج فارس می‌توان به فراوانی مشاهده کرد. سازنده‌ی آن علی بن حسین بخارایی است.
فضای درونی این زیارتگاه مزین به کاشی‌کارى‌های ستاره‌اى و هشت‌ ضلعى عهد مغولان است و بر روى کاشى‌هاى آن تاریخ ۷۳۸ هجرى قمرى قید شده است.
سطح بیرونی گنبد و سردرهای ورودی دارای برجستگی‌ها و فرورفتگی‌هایی است که معمولاً مقرنس نامیده می‌شود.
بعضی از قسمت‌های داخلی زیارتگاه از کاشی‌هایی به رنگ‌های آبی روشن، تیره و سفید با لعاب‌های سیاه پوشیده شده که به احتمال زیاد بعد از نیمه‌ی اول قرن چهاردهم میلادی به اتمام رسیده است. گنبد این آرامگاه شباهت زیادی با گنبد آرامگاه دانیال نبی (علیه السلام) در شوش دارد. این زیارتگاه، از یادگاری‌هاى صدر اسلام است.

• کلیسای نسطوریان

کلیسای نسطوریان، مکانی مربوط به دوران حکومت ساسانیان است. به‌گمان باستان شناسان، تنها کلیسای باقی مانده از این دوران است که می‌توان آن‌را نماد بارز تعلق خلیج فارس به ایران و ایرانی دانست. بقایای به‌جا مانده از این کلیسا، در جست و جوهای پروفسور گیرشمن فرانسوی، در سال ۱۳۳۷ مورد بررسی قرار گرفت، نشان می‌دهد که این جزیره در عصر ساسانیان میزبان جماعت بزرگی از نسطوریان بوده است. در آن‌زمان شهر بخت‌اردشیر یا ریشهر فعلی، در دوازده کیلومتری بوشهر یکی از مهم‌ترین مراکز مسیحیان ایران بود که تا جزیره‌ی خارگ، فاصله‌ی چندانی نداشت. بندری که قدمت تاریخی آن به عهد ایلام می‌رسد و در آن ‌زمان با عنوان لیان شناخته می‌شد، روستایی بود که به‌دست اردشیر ساسانی توسعه یافت.
پروفسور گیرشمن کلیسای نسطوریان را چنین توصیف می‌کند: «کشیشان نسطوری خارگ، با تلاشی بسیار، طولانی و طاقت فرسا کلیسایی زیبا را بنا نهادند که با قطعات بزرگ سنگ تراشیده ساخته شده بود و صحن سه گانه‌ای به سبک ساسانی دارد که قسمت میانی آن از صحن‌های دیگر بزرگ‌تر است. بلندی طاق‌هایی که سه قسمت صحن را می‌پوشاند احتمالا می‌بایست در حدود شش، هفت‌متر بوده باشند. از دیگر قسمت‌های این کلیسا می‌توان از محل هم‌سُرایان یعنی جایی که در کلیسا سرودهای مذهبی را می‌خوانند، محراب، خزانه، جای نگهداری اشیایی که در عشاء ربانی به‌کار می‌رود، جامه‌خانه اتاقی که لباس‌ها و زیورآلات مخصوص تشریفات کلیسا را در آن‌جا نگهداری می‌کنند، نام برد. از دیگر قسمت‌های این کلیسا نیز می‌توان به تالار کتابخانه و تالار مجمع کشیشان اشاره کرد. اطراف صحن کلیسا میدان‌گاه بزرگی است که خانه‌های صومعه را شامل می‌شود که شامل شصت خانه است. هر یک از این خانه‌ها دارای سه قسمت کوچک‌اند که یکی از آن‌ها اتاق‌خواب است. همچنین در چندصدمتری کلیسا چندین ویرانه‌ی کوچک با فاصله‌های زیاد از یک‌دیگر وجود دارند که به نظر می‌رسد خانه‌های کشیشان بوده است.
این مجموعه کلیسا دارای تزییناتی گچی بوده که در کاوش‌های پروفسور گیرشمن به‌دست آمده است. نمونه‌های گچ‌بری به‌دست آمده از خارگ، پنج‌قطعه با نقش‌های گیاهی و صلیب هستند که اکنون در گنجینه‌ی موزه‌ی ملی ایران نگه‌داری می‌شوند. این گچ‌بری‌ها، مدتی پیش، توسط موزه‌ی ملی ایران و در نمایشگاهی به نام: تزیینات گچ‌بری دوره‌ی ساسانی، درمقابل نگاه‌های مردم قرار گرفته است.
هم‌اکنون چیزی که موجب نگرانی دوست‌داران و کارشناسان میراث فرهنگی می‌شود، بی‌توجهی مبنی بر حفظ و مرمت میراث باستانی و گذشتگان این مرز و بوم است؛ به‌طوری که کتیبه‌ی هخامنشی جزیره‌ی خارگ، تنها درمدت کوتاهی پس از کشف، تخریب گردید. اکنون با توجه به نهایی شدن طرح تبدیل جزیره‌ی خارگ به سایت موزه و موافقت شرکت نفت با اختصاص یافتن سه میلیارد تومان اعتبار به این پروژه‌ی ملی، از مسئولین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انتظار می‌رود که با آماده‌سازی طرحی جامع از این کلیسا و دیگر آثار باستانی خارگ زمینه‌ی مرمت و حفظ این آثار ملی را فراهم کنند. مساعدتی که شرکت نفت که برای چندمین‌بار انجام می‌دهد. این شرکت برای اولین‌بار و به‌صورت داوطلبانه، مقدمات سفر و پرداخت تمام هزینه‌ی کاوش‌های باستانی پروفسور گیرشمن در سال ۱۳۳۷ را فراهم کرد.
در صورت مرمت و ثبت ملی مجموعه‌ی این کلیسا، باغ زیبای باستانی مجاور و قنات‌های اطراف، این کلیسا، بهترین پتانسیل برای تبدیل شدن به موزه، مرکزی پژوهشی و یا مجتمع فرهنگی-باستانی را دارا است.
تاریخ، ما را به خاطر سهل‌انگاری نخواهد بخشید و شاید فردا خیلی دیر باشد.

• کتیبه‌ی هخامنشی

از مهم‌ترین آثار تاریخی جزیره کتیبه‌ای چند هزار ساله از دوره هخامنشی است. کتیبه برروی صخره‌ای مرجانی به ابعاد ۱۱۶ در ۸۵، کنده شده است. این کتیبه‌‌ی ارزشمند، که برروی آن خطوط میخی در سطرهای متعدد نگاشته شده است، قدیمی‌ترین سندی به شمار می‌رود که نام خلیج فارس در آن ذکر شده است.
این سنگ‌نوشته در هنگام مراحل احداث جاده خیلی اتفاقی کشف شده است. متأسفانه در سال ۱۳۸۷، عده‌ای ناشناس به این کتیبه آسیب زده و شکاف عمیقی در میان آن ایجاد کرده‌اند. جای تاسف بسیار دارد که عده‌ای برای چنین میراث ارزشمندی کوچک‌ترین اهمیتی، قائل نیستند.

سواحل و اسکله‌ی جزیره خارک

جزیره‌ی خارگ، سواحل صخره‌ای، شنی و مرجانی بسیار زیبایی دارد. اسکله‌ی قدیمی خارگ بعد از ساخت اسکله‌ی جدید، تبدیل به مکانی برای صید ماهی توسط ماهیگیران جزیره شده است.سواحل مرجانی و ماسه‌ای جزیره خارک، محل مناسبی برای تفریح و شنا کردن است و غروب دل‌انگیز خورشید، زیبایی‌های آن را دوچندان می‌کند.
ماهی مرکب با قدرت تغییر رنگ بسیار زیاد و متنوع که بوشهری‌ها خساک و ساحل‌نشینان جزیره‌ی خارگ آن را نکله می‌نامند، از مهمترین گونه‌های دریایی در حوزه‌ی هند، خلیج فارس و دریای عمان است. این ماهی به فراوانی در اطراف این جزیره یافت می‌شود و به دلیل حرام‌گوشت بودن، فقط به منظور صادرات صید می‌شود.

گونه‌های جانوری جزیره خارک

این منطقه از سال ۱۳۴۶ تحت حفاظت قرار گرفت و در سال ۱۳۵۴ به پناهگاه حیات وحش تبدیل شد. این پناهگاه شامل دو جزیره خارک و خارکو به مساحت ۲۳۹۸ هکتار و به فاصله ۴ کیلومتر از یکدیگر در شمال خلیج فارس و استان بوشهر قرار دارد.
از گونه‌های مهم جانوری منطقه می‌توان به آهو، خرگوش، کلاغ هندی، فلامینگو، کاکایی، حواصیل و لاک‌پشت سبز اشاره کرد. آهو  مهمترین پستاندار وارداتی به جزیره است. این منطقه زیستگاه مناسبی برای جوجه‌آوری پرستوهای دریایی تیره و پشت‌دودی محسوب می‌شود.
پرندگان مهاجری از قبیل قار بزرگ، باکلان و فلامینگوی بزرگ نیز به صورت فصلی در جزیره، به‌وفور مشاهده می‌شوند. تأسیسات و فعالیت‌های گسترده‌ی نفتی در جزیره خارک اثرات منفی بر محیط زیست طبیعی داشته‌است.
آهو مهمترین پستان‌دار وارداتی به خارگ است که توسعه‌ی بیش از حد و همه‌جانبه تأسیسات نفت، گاز، پتروشیمی، جاده‌کشی و خاک‌برداری، منجر به تخریب شدید زیستگاه آهوان شده است.